Bir gün Nu’ydu, sonraki gün Omicron oldu! Pekala bu nasıl oldu?
Dünya bir haftayı aşkın müddettir yeni Covid-19 varyantı Omicron’u konuşuyor. Güney Afrika’da ortaya çıkan ve süratle yayılan bu varyantla ilgili akıllarda bir epeyce soru var. “Hangi ülkelerde görüldü? Belirtileri farklı mı? Delta’nın yerini alır mı? Aşı bağışıklığını delip geçebilir mi?” derken gündemimiz bilim insanlarının B.1.1.529 olarak isimlendirdiği varyant Omicron oldu.
Lakin Covid-19’la ilgili gündemi yakından takip ediyorsanız, bu varyantla ilgili birinci haberlerde Nu diye isimlendirildiğini hatırlıyor olabilirsiniz. Pekala ne oldu da Nu iki gün ortasında Omicron’a dönüştü?
EVVELCE HASTALIKLAR ÜLKELERLE ANILIRDI
Geçmişte hastalıklara çıkış yerleriyle alakalı isimler verilmesi çok yaygındı. İspanyol gribi, Batı Nil virüsü, Orta Doğu Teneffüs Sendromu (MERS), Zika ve Ebola akla gelen birinci örnekler. Covid-19 da birinci defa Vuhan’da ortaya çıktığından pandeminin en başında virüsü Çin’le bağdaştırma eğilimi çok yaygındı.
Bu niçinle Çinli yetkililer virüsün ülkeyle ya da Vuhan’la özdeşleştirilmesini önlemek için ellerinden geleni yaptı. Örneğin New York Times’ın görüşlerine yer verdiği periyodun Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Geng Shuang, “Yeni koronavirüs herkesi etkiliyor ve yabancı düşmanlığını körükleyecek biçimde kaygı yaratmaktansa elbirliğiyle virüsle gayret edilmeli” diye konuşmuştu.
Başka yandan başta ABD Lideri Donald Trump olmak üzere Çin’i eleştirenlerin ısrarla “Çin virüsü” sözünü kullanımı, ülkedeki Asyalılara yönelik akınların artışında en değerli faktör olarak görülmüştü.
İNGİLTERE VARYANTI DEĞİL, B.1.1.7
Covid varyantları bağlamında da benzeri bir tartışma yaşandı. Hatırlanabileceği üzere, varyantlar da birinci vakit içinder halk içinde “İngiltere varyantı”, “Brezilya varyantı” üzere ortaya çıktıkları ülkenin ismiyle anılıyordu. Lakin global sıhhat kurumları ve bilim insanları ise ortasında bulunduğumuz global pandemide varyantları direkt ortaya çıktıkları ülkelerle irtibatlandırmanın düşmanlığa ve ayrımcılığa yol açacağını belirtiyordu.
Uzmanlar varyantları söz etmek için “B.1.1.7”, “B.1.351” üzere teknik tabirleri kullanıyordu. Lakin bu da kamuoyuna baş karışıklıklarına yol açıyor ve takibi zorlaştırıyordu.
Bütün bu problemleri kıymetlendiren Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ), Mayıs ayı sonunda aldığı bir kararla, varyantların günlük lisandaki kullanmasında Yunan alfabesindeki harflerin isimleriyle isimlendirilmesine karar verdi. Bu seçim yapılırken emel “sıradan, söylemesi ve hatırlaması kolay” isimler bulmaktı. Alfa, Beta, Gama ve Delta varyantları, telaş veren varyantlar kategorisine alındı ve bu sistem bir süre pek verimli bir formda kullanıldı.
niye NU DEĞİL DE OMICRON?
Lakin yeni varyanta Omicron ismi verilmesi başları oldukça karıştırdı. DSÖ’nün niye bu ismin seçildiğine dair birinci etapta bir açıklama yapmamış olması da komplo teorilerine yol açtı.
Yunan alfabesinde 24 harf bulunuyor. Lisan bilimci ve leksikograf (sözlük yazarı) Ben Zimmer’ın, Wall Street Journal’daki köşesinde vurguladığı üzere, DSÖ, Omicron’dan evvelki tasa verici varyantlar ile dikkat çeken varyantları bu harflerin 12’siyle isimlendirdi. Yani Alfa’dan Mu’ya kadar olan harfler kullanıldı.
Sırada Nu harfi vardı ve üstte da dediğimiz üzere birinci günlerde bu yeni varyant, Nu varyantı olarak anılıyordu. Fakat Nu ile İngilizce ‘yeni’ manasına gelen ‘new’un okunuşları benzediği için DSÖ bir baş karışıklığı oluşabileceğini düşünerek bu harfi atlamaya karar verdi.
ÜZERİNE BİR HARFİ DAHA ATLADILAR
Yunan alfabesine Nu’dan daha sonra Xi harfi geliyor. DSÖ, ‘ksi’ formunda okunan bu harfi de farklı bir niçinle atladı. DSÖ yetkilileri, virüsün kimselerle ilişkilendirilmesini istemedikleri için Xi harfinin kullanılmayacağını bildirdi. Zira Çin’de pek yaygın olan ve “şi” diye okunan bir soyadının batı lisanlarındaki transliterasyonu Xi halinde. Bu ismi taşıyanlar bağlamındaki en tanınmış kişi de Çin Devlet Lideri Xi Jinping (yani Şi Cinping).
DSÖ’nün bu hassasiyeti ABD’de birtakım muhafazakâr çevrelerin reaksiyonunu çekti. “Xi” harfinin atlanmasını Çin’e ve Çin Devlet Lideri’ne boyun eğmek olarak nitelendirenler oldu. Örneğin Teksaslı Cumhuriyetçi Senatör Ted Cruz, Twitter paylaşımında, “Eğer DSÖ Çin Komünist Partisi’nden bu kadar korkuyorsa, Çin tekrarki sefere felaket boyutlarındaki bir global pandemiyi ört bas etmeye çalıştığında DSÖ’nün buna reaksiyon göstereceğine nasıl güvenebiliriz?” diye yazdı.
birebir vakitte isim seçiminde Çin’in bir rol oynadığına dair rastgele bir ispat bulunmuyor. Başka yandan DSÖ de geri adım atmadı ve “herhangi bir kültürel, toplumsal, ulusal, bölgesel, profesyonel ya da etnik kümeye saygısızlıktan kaçınma” siyasetini sürdüreceğini duyurdu.
OMİCRON “KÜÇÜK O” DEMEK
Ve bu biçimdece sıra Omicron’a (omikron) geldi.
Yunan alfabesinin 15’ci harfi olan Omikron, söz manası olarak “küçük O” demek. “Mikron”, küçük manasına gelen “mikros” sözünden türemiş. bununla birlikte 1 metrenin milyonda birine de mikron ismini veriyoruz.
Pekala niye küçük O? Zira sözün ortasında kullanıldığında bu O kısa okunuyor. Buna rağmen bir de uzun okunan “büyük O” yani Omega var. (“Mega” sözü de yabancı lisanlardan Türkçeye geçen birfazlaca sözde karşımıza çıkıyor. örneğin Tarkan’a Megastar diyoruz, yani “büyük yıldız”.) Yunan alfabesinin 24’üncü ve son harfi olan Omega, biroldukça alanda da serilerin sonunu söz etmek için kullanılıyor.
Aslına nazaran Covid’dilk evvel Omicron da serilerde 15’inci sıradaki, ögesi söz etmek için kullanılırdı. Örneğin birtakım yıldızın 15’inci sırasındaki yıldıza omicron ismi veriliyor ya da ABD’deki üniversite kardeşliklerinin 15’inci şubeleri omicron olarak anılıyordu.
DELTA VARYANTI HAVAYOLU ŞİRKETİNİ YAKTI
Şayet Omicron varyantı korkulduğu kadar büyük meselelere niye olursa, edineceği olumsuz bağlam niçiniyle öteki alanlarda kullanmasının azalacağını varsayım etmek çok kolay. Benzeri bir durumu Delta’da gördük.
Yaz aylarında dünya genelindeki hadise artışlarının delta varyantı kaynaklı olduğuna dair açıklamalar peş peşe gelirken, ABD’li havayolu şirketi Delta Hava Yolları bu durumdan pek şad değildi. Hatta şirketin sağlıktan sorumlu zirve yöneticisi Dr. Henry Ting, Twitter’dan, “Biz bu varyantı B.1.617.2 olarak isimlendirmeye devam edeceğiz zira söylemesi de hatırlaması da daha kolay” biçiminde biraz alaycı bir açıklama yapmıştı.
Bu Yunanca isimlerin altında çeşitli komplo teorileri arayanlar da var olağan olarak. Örneğin Delta varyantı birinci çıktığında Facebook’taki pandemiyi ve aşıyı reddeden kümelerde “delta” sözünün derin uyku haliyle ilişkilendirilen delta dalgalarından geldiği argüman edilmişti. Anthony Fauci ve Bill Gates üzere isimlerin fotoğraflarının da kullanıldığı paylaşımlarla “İnanmayın bu açıklamalara, sizi uyutmak istiyorlar” bildirisi veriliyordu. Ne var ki varyantın ismiyle derin uykunun hiç bir ilgisi yok.
“APTALCA” MI YOKSA “NOEL YOK” MU?
Emsal bir komplo teorisi Omicron için de gündeme geldi. bir daha ABD’li Facebook kullanıcılarının yaydığı bu teoriye göre, Omicron sözü “aptalca” manasına gelen “moronic” sözünün anagramından diğer bir şey değil. (Anagram bir sözün ya da cümlenin harflerinin değiştirilmesiyle ortaya çıkan diğer söz ya da cümlelere deniyor. sıradan anagramlara saklı-ıslak ya da vezir-zirve meselai verebiliriz.) Bu teoriye göre Omicron varyantı diye bir şeyin olduğuna lakin aptallar inanıyor.
Emsal bir komplo teorisi de Omicron’dan “No Crimbo” sözünü çıkarmaya çalışanlarca geliştirildi. Crimbo, İngiltere İngilizcesinde Christmas yani Noel manasında kullanılan argo bir söz. “No Crimbo”cular Noel kutlamalarına mani olmak için Omicron varyantının ortaya atıldığını sav ediyor.
“Ama Omicron’da B harfi yok, bu nasıl anagram?” söylemiş olduğinizi duyar üzereyiz. Komplo teorisyenleri buna da bir tahlil buldu. Omicron’un teknik ismi olan B.1.1.529’daki B’nin ödünç alınmasıyla “No Crimbo” tabiri elde edildi.
Bu teoriyi savunanlar uzmanların yaklaşan tatil devrinde seyahatlerin azaltılması istikametindeki ihtarlarını da destek gösteriyor.
Dünya bir haftayı aşkın müddettir yeni Covid-19 varyantı Omicron’u konuşuyor. Güney Afrika’da ortaya çıkan ve süratle yayılan bu varyantla ilgili akıllarda bir epeyce soru var. “Hangi ülkelerde görüldü? Belirtileri farklı mı? Delta’nın yerini alır mı? Aşı bağışıklığını delip geçebilir mi?” derken gündemimiz bilim insanlarının B.1.1.529 olarak isimlendirdiği varyant Omicron oldu.
Lakin Covid-19’la ilgili gündemi yakından takip ediyorsanız, bu varyantla ilgili birinci haberlerde Nu diye isimlendirildiğini hatırlıyor olabilirsiniz. Pekala ne oldu da Nu iki gün ortasında Omicron’a dönüştü?
EVVELCE HASTALIKLAR ÜLKELERLE ANILIRDI
Geçmişte hastalıklara çıkış yerleriyle alakalı isimler verilmesi çok yaygındı. İspanyol gribi, Batı Nil virüsü, Orta Doğu Teneffüs Sendromu (MERS), Zika ve Ebola akla gelen birinci örnekler. Covid-19 da birinci defa Vuhan’da ortaya çıktığından pandeminin en başında virüsü Çin’le bağdaştırma eğilimi çok yaygındı.
Bu niçinle Çinli yetkililer virüsün ülkeyle ya da Vuhan’la özdeşleştirilmesini önlemek için ellerinden geleni yaptı. Örneğin New York Times’ın görüşlerine yer verdiği periyodun Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Geng Shuang, “Yeni koronavirüs herkesi etkiliyor ve yabancı düşmanlığını körükleyecek biçimde kaygı yaratmaktansa elbirliğiyle virüsle gayret edilmeli” diye konuşmuştu.
Başka yandan başta ABD Lideri Donald Trump olmak üzere Çin’i eleştirenlerin ısrarla “Çin virüsü” sözünü kullanımı, ülkedeki Asyalılara yönelik akınların artışında en değerli faktör olarak görülmüştü.
İNGİLTERE VARYANTI DEĞİL, B.1.1.7
Covid varyantları bağlamında da benzeri bir tartışma yaşandı. Hatırlanabileceği üzere, varyantlar da birinci vakit içinder halk içinde “İngiltere varyantı”, “Brezilya varyantı” üzere ortaya çıktıkları ülkenin ismiyle anılıyordu. Lakin global sıhhat kurumları ve bilim insanları ise ortasında bulunduğumuz global pandemide varyantları direkt ortaya çıktıkları ülkelerle irtibatlandırmanın düşmanlığa ve ayrımcılığa yol açacağını belirtiyordu.
Uzmanlar varyantları söz etmek için “B.1.1.7”, “B.1.351” üzere teknik tabirleri kullanıyordu. Lakin bu da kamuoyuna baş karışıklıklarına yol açıyor ve takibi zorlaştırıyordu.
Bütün bu problemleri kıymetlendiren Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ), Mayıs ayı sonunda aldığı bir kararla, varyantların günlük lisandaki kullanmasında Yunan alfabesindeki harflerin isimleriyle isimlendirilmesine karar verdi. Bu seçim yapılırken emel “sıradan, söylemesi ve hatırlaması kolay” isimler bulmaktı. Alfa, Beta, Gama ve Delta varyantları, telaş veren varyantlar kategorisine alındı ve bu sistem bir süre pek verimli bir formda kullanıldı.
niye NU DEĞİL DE OMICRON?
Lakin yeni varyanta Omicron ismi verilmesi başları oldukça karıştırdı. DSÖ’nün niye bu ismin seçildiğine dair birinci etapta bir açıklama yapmamış olması da komplo teorilerine yol açtı.
Yunan alfabesinde 24 harf bulunuyor. Lisan bilimci ve leksikograf (sözlük yazarı) Ben Zimmer’ın, Wall Street Journal’daki köşesinde vurguladığı üzere, DSÖ, Omicron’dan evvelki tasa verici varyantlar ile dikkat çeken varyantları bu harflerin 12’siyle isimlendirdi. Yani Alfa’dan Mu’ya kadar olan harfler kullanıldı.
Sırada Nu harfi vardı ve üstte da dediğimiz üzere birinci günlerde bu yeni varyant, Nu varyantı olarak anılıyordu. Fakat Nu ile İngilizce ‘yeni’ manasına gelen ‘new’un okunuşları benzediği için DSÖ bir baş karışıklığı oluşabileceğini düşünerek bu harfi atlamaya karar verdi.
ÜZERİNE BİR HARFİ DAHA ATLADILAR
Yunan alfabesine Nu’dan daha sonra Xi harfi geliyor. DSÖ, ‘ksi’ formunda okunan bu harfi de farklı bir niçinle atladı. DSÖ yetkilileri, virüsün kimselerle ilişkilendirilmesini istemedikleri için Xi harfinin kullanılmayacağını bildirdi. Zira Çin’de pek yaygın olan ve “şi” diye okunan bir soyadının batı lisanlarındaki transliterasyonu Xi halinde. Bu ismi taşıyanlar bağlamındaki en tanınmış kişi de Çin Devlet Lideri Xi Jinping (yani Şi Cinping).
DSÖ’nün bu hassasiyeti ABD’de birtakım muhafazakâr çevrelerin reaksiyonunu çekti. “Xi” harfinin atlanmasını Çin’e ve Çin Devlet Lideri’ne boyun eğmek olarak nitelendirenler oldu. Örneğin Teksaslı Cumhuriyetçi Senatör Ted Cruz, Twitter paylaşımında, “Eğer DSÖ Çin Komünist Partisi’nden bu kadar korkuyorsa, Çin tekrarki sefere felaket boyutlarındaki bir global pandemiyi ört bas etmeye çalıştığında DSÖ’nün buna reaksiyon göstereceğine nasıl güvenebiliriz?” diye yazdı.
birebir vakitte isim seçiminde Çin’in bir rol oynadığına dair rastgele bir ispat bulunmuyor. Başka yandan DSÖ de geri adım atmadı ve “herhangi bir kültürel, toplumsal, ulusal, bölgesel, profesyonel ya da etnik kümeye saygısızlıktan kaçınma” siyasetini sürdüreceğini duyurdu.
OMİCRON “KÜÇÜK O” DEMEK
Ve bu biçimdece sıra Omicron’a (omikron) geldi.
Yunan alfabesinin 15’ci harfi olan Omikron, söz manası olarak “küçük O” demek. “Mikron”, küçük manasına gelen “mikros” sözünden türemiş. bununla birlikte 1 metrenin milyonda birine de mikron ismini veriyoruz.
Pekala niye küçük O? Zira sözün ortasında kullanıldığında bu O kısa okunuyor. Buna rağmen bir de uzun okunan “büyük O” yani Omega var. (“Mega” sözü de yabancı lisanlardan Türkçeye geçen birfazlaca sözde karşımıza çıkıyor. örneğin Tarkan’a Megastar diyoruz, yani “büyük yıldız”.) Yunan alfabesinin 24’üncü ve son harfi olan Omega, biroldukça alanda da serilerin sonunu söz etmek için kullanılıyor.
Aslına nazaran Covid’dilk evvel Omicron da serilerde 15’inci sıradaki, ögesi söz etmek için kullanılırdı. Örneğin birtakım yıldızın 15’inci sırasındaki yıldıza omicron ismi veriliyor ya da ABD’deki üniversite kardeşliklerinin 15’inci şubeleri omicron olarak anılıyordu.
DELTA VARYANTI HAVAYOLU ŞİRKETİNİ YAKTI
Şayet Omicron varyantı korkulduğu kadar büyük meselelere niye olursa, edineceği olumsuz bağlam niçiniyle öteki alanlarda kullanmasının azalacağını varsayım etmek çok kolay. Benzeri bir durumu Delta’da gördük.
Yaz aylarında dünya genelindeki hadise artışlarının delta varyantı kaynaklı olduğuna dair açıklamalar peş peşe gelirken, ABD’li havayolu şirketi Delta Hava Yolları bu durumdan pek şad değildi. Hatta şirketin sağlıktan sorumlu zirve yöneticisi Dr. Henry Ting, Twitter’dan, “Biz bu varyantı B.1.617.2 olarak isimlendirmeye devam edeceğiz zira söylemesi de hatırlaması da daha kolay” biçiminde biraz alaycı bir açıklama yapmıştı.
Bu Yunanca isimlerin altında çeşitli komplo teorileri arayanlar da var olağan olarak. Örneğin Delta varyantı birinci çıktığında Facebook’taki pandemiyi ve aşıyı reddeden kümelerde “delta” sözünün derin uyku haliyle ilişkilendirilen delta dalgalarından geldiği argüman edilmişti. Anthony Fauci ve Bill Gates üzere isimlerin fotoğraflarının da kullanıldığı paylaşımlarla “İnanmayın bu açıklamalara, sizi uyutmak istiyorlar” bildirisi veriliyordu. Ne var ki varyantın ismiyle derin uykunun hiç bir ilgisi yok.
“APTALCA” MI YOKSA “NOEL YOK” MU?
Emsal bir komplo teorisi Omicron için de gündeme geldi. bir daha ABD’li Facebook kullanıcılarının yaydığı bu teoriye göre, Omicron sözü “aptalca” manasına gelen “moronic” sözünün anagramından diğer bir şey değil. (Anagram bir sözün ya da cümlenin harflerinin değiştirilmesiyle ortaya çıkan diğer söz ya da cümlelere deniyor. sıradan anagramlara saklı-ıslak ya da vezir-zirve meselai verebiliriz.) Bu teoriye göre Omicron varyantı diye bir şeyin olduğuna lakin aptallar inanıyor.
Emsal bir komplo teorisi de Omicron’dan “No Crimbo” sözünü çıkarmaya çalışanlarca geliştirildi. Crimbo, İngiltere İngilizcesinde Christmas yani Noel manasında kullanılan argo bir söz. “No Crimbo”cular Noel kutlamalarına mani olmak için Omicron varyantının ortaya atıldığını sav ediyor.
“Ama Omicron’da B harfi yok, bu nasıl anagram?” söylemiş olduğinizi duyar üzereyiz. Komplo teorisyenleri buna da bir tahlil buldu. Omicron’un teknik ismi olan B.1.1.529’daki B’nin ödünç alınmasıyla “No Crimbo” tabiri elde edildi.
Bu teoriyi savunanlar uzmanların yaklaşan tatil devrinde seyahatlerin azaltılması istikametindeki ihtarlarını da destek gösteriyor.