Covid vefatları erkeklerde niye daha fazla? Bu sorunun karşılığı bulundu!
Covid-19 pandemisi iki yılı doldurmak üzere. Bu sürecin birinci gününden bu yana ortaya çıkan tabloya baktığımızda bir şeyi hayli net bir biçimde söyleyebiliyoruz: Erkeklerdeki Covid ölümlerinin oranı bayanlara kıyasla epey daha yüksek.
Pekala fakat niye? Pandeminin birinci periyotlarında kimi bilim insanları bu durumun niçininin biyolojik olduğunu düşünüyordu. ötürüsıyla östrojen enjeksiyonu ya da androjen blokeri üzere tedavilerle adamların vefat riskinin azaltılabileceği öne sürülüyordu.
Ne var ki sonuçları geçtiğimiz günlerde bilim mecmuası Social Science & Medicine’de (Sosyal Bilimler ve Tıp) yayımlanan bir araştırma bu durumun sebebinin yalnızca biyolojik faktörlerle açıklanamayacak kadar karmaşık olduğunu gösterdi.
COVID ERKEKLERİ DAHA FAZLA ÖLDÜRÜYOR AMA…
Araştırmacılar ABD’de 55 haftalık bir devirde yaşanan Covid kaynaklı vefatları eyalet ve cinsiyet bazlı bir tahlile tabi tuttu.
Bu değerlendirmenin kararında ortaya şu çıktı: Genele bakıldığında adamların vefat oranı bayanlardan daha yüksek olmakla birlikte, vefat trendleri vakte ve eyalete nazaran değişiklik gösteriyordu. Bu da iş çeşidi, davranış modelleri ve altta yatan sıhhat sorunları üzere toplumsal faktörlerin, bayanlarla erkekler içindeki vefat oranlarında ziyadesiyle belirleyici olduğunu ortaya koyuyordu.
Araştırma Harvard Üniversitesi bünyesinde bulunan GenderSci Laboratuvarı uzmanları tarafınca gerçekleştirildi. Kelam konusu laboratuvar, biyolojik cinsiyet ile toplumdaki kültürel tesirlerin içindeki bağları ortaya koymayı amaçlayan çalışmalarıyla biliniyor.
GenderSci Yöneticisi Dr. Sarah Richardson, New York Times’a yaptığı açıklamada, “Pandeminin cinsiyetler üstündeki tesirini tek bir kıssayla anlatamayız. Yalnızca ABD vatandaşları kelam konusu olduğunda bile bunu yapamayız” diye konuştu.
NİSAN 2020’DEN BERİ BİLGİ TOPLUYORLAR
ABD’de Covid bilgileri bir müddetdir Hastalık Tedbire ve Denetim Merkezleri (CDC) tarafınca cinsiyet bazlı olarak ayrıştırılıyor ve kamuoyuyla paylaşılıyor. Richardson ve takımının araştırmasındaki bilgiler ise CDC’nin bu çalışmasından daha geriye gidiyor.
GenderSci uzmanları Nisan 2020’den bu yana bu bilginin kaydını tutuyor. Her hafta pazartesi günü her eyaletin verisi laboratuvarın internet sitesinde bulunan bir takip motoruna işleniyor. GenderSci’ın motoru ABD’de her eyaletteki Covid vefatlarını bayan ve erkek olarak ayrıştırıp haftalık olarak takip eden tek kaynak olma özelliğini taşıyor.
Bu geniş bilgi tabanını kullanan uzmanlar, 50 eyalet ile Washington D.C.’de, 55 haftalık bir müddetçte yaşanan vefatları tahlil etti.
Ülke geneline bakıldığında, enfeksiyon sayılarında, bayanlar ve erkekler içinde kayda kıymet bir fark bulunamadı. Yani Covid-19 virüsünün bulaşma sıklığı iki kümede aşağı üst eşit üzereydi.
Lakin iş mevt oranlarına geldiğinde tablo bir anda değişti. Covid niçiniyle ölen adamların oranı (Bir eyalette Covid niçiniyle ölen adamların sayısı/O eyaletteki adamların sayısı) bayanların oranına (aynı formül) kıyasla daha yüksekti.
KOMŞU EYALETLER ORTASINDA BİLE BÜYÜK FARKLAR VAR
İki oran içindeki fark ise eyaletten eyalete ve tarihe bakılırsa değişiklik gösteriyordu.
Örneğin Texas eyaletinde, 55 haftanın tamamında adamların vefat oranı bayanların mevt oranının pek üstündeydi.
New York’ta 55 haftanın 52’sinde adamların vefat oranı bayanlara kıyasla daha yüksekti fakat ortadaki makas Texas’taki kadar açık değildi.
Connecticut’ta ise 55 haftanın 33’ünde adamların, 22’sinde ise bayanların vefat oranı daha yüksekti.
Richardson, “Birbiriyle hudut komşusu olan New York ve Connecticut üzere eyaletler, virüsün yayılımı bağlamında birebir dalgayı yaşadılar fakat örüntüleri büsbütün farklıydı” diye konuştu.
55 haftanın geneline bakıldığında bayanların mevt oranları yalnızca Rhode Island ve Massachusetts eyaletlerinde daha yüksek çıktı. Ortalarında Connecticut’ın da bulunduğu 9 eyalette oranlar aşağı üst eşitti. Geri kalan tüm eyaletlerde ise adamların vefat oranları bayanların üstündeydi.
ÇALIŞMA ŞARTLARINDAN AŞIYA BİRÇOK FARKLILIK VAR
Bütün bu dataların tahliliyle uzmanlar şu sonuca vardı: Bu tablonun altında yatan faktör genlerdeki, hormonlardaki ve bağışıklık tepkilerindeki cinsiyet farklılıkları olamazdı.
Araştırmanın müelliflerinden biyolojik antropolog ve mühendis Katharine Lee, bu durumu, “Biyolojik faktörler tesirli olsaydı, farklı vakit ve yerlerde bu kadar çeşitli sonuçlar elde edilemezdi” kelamlarıyla deklare etti.
Ne var ki mevt oranları toplumsal ve davranışsal faktörlerle kıyaslandığında ortaya hayli daha manalı bir tablo çıktı.
Örneğin ulaştırma, imalat, et paketleme, tarım, inşaat üzere bölümler, erkek çalışanların ağır olduğu alanlar. Üstelik bu dallarda çalışan bireyler içinde Covid-19 enfeksiyonu ve Covid kaynaklı vefat oranı da daha yüksek.
Hapishanelerde ve sokakta ya da barınaklarda yaşayan adamların sayısı da bayanların üstünde. Bu da adamların virüse maruz kalma riskini artıran faktörler.
Başka yandan bayanların el yıkama, maske takma, toplumsal uzaklık uygulama üzere Covid tedbirlerine riayet etme olasılıkları daha yüksek. Bütün bunlar bayanların virüsle temas riskini azaltan etkenler.
Aşılama kelam konusu olduğunda da bayanların aşı olmaya daha eğilimli oldukları görülüyor.
KISITLAMALARIN FAZLA OLDUĞU EYALETLERDE FARK DAHA AZ
Araştırmacıların dikkate aldığı bir öteki nokta da eyaletlerin aldığı kısıtlama kararları oldu.
Örneğin New York’ta pandeminin birinci 6 haftasında adamların mevt oranları bayanlara kıyasla kıymetli ölçüde yüksekti. Kısıtlamalar devreye girdikten daha sonra ise kadın-erkek vefat oranları neredeyse eşitlendi. Uzmanlara bakılırsa New York’taki farkı belirleyen öteki iki faktör de data toplama süreçlerinin uygunlaşması ve sakinlerinin çoğunluğu bayan olan uzun devirli bakım tesislerindeki ölümlerin de bildirilmeye başlaması oldu.
Richardson ve takımının çalışmasında yaş dataları yok. Lakin yaşın da Covid vefatlarında kıymetli bir faktör olduğu biliniyor. Daha yaşlı bireyler virüse karşı daha hassas durumda. Öte yandan ABD’de ortalama yaş bilgileri de eyalete nazaran kıymetli farklılıklar gösteriyor.
Covid pandemisindilk evvel bile, adamların beklenen ömür müddeti bayanların gerisindeydi. Bu farkın çeşitli kronik şartlardan, adamların daha gözü kara davranışlara meyilli olmasından ve daha tehlikeli işlerde çalışmasından kaynaklandığı düşünülüyordu.
Richardson, “Covid bilgilerindeki farklılığı, adamların virüse karşı daha dayanıksız olmasından fazla, bu evvelde de var olan ömür müddeti farkıyla açıklayabiliriz” diye konuştu.
BİYOLOJİK FAKTÖRLER YOK SAYILABİLİR Mİ?
Pekala “Biyolojik faktörlerin hiç rolü yoktur” demek gerçek mu? Öteki kimi araştırmacıların yorumlarına nazaran, hayır.
Örneğin Johns Hopkins Bayan Sıhhati, Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Merkezi Yöneticisi ve mikrobiyoloji uzmanı Dr. Sabra Klein, New York Times’a, “Covid üzere karmaşık bir hastalığın niye olduğu ölümlere dair her şeyi biyolojiyle açıklayamazsınız. Lakin ben ‘Hepsi toplumsal, hepsi davranışsal’ demenin de hakikat olduğunu düşünmüyorum” dedi.
Maryland’de ve Washington D.C.’de bulunan Johns Hopkins hastanelerinden gelen dijital sıhhat kayıtlarını inceleyen Klein, erkekler içinde ağır Covid hadiselerinin da Covid kaynaklı ölümlerin de daha fazla olduğunu buldu.
Lakin biyoistatistiksel modellemelerde, bu farkın kaynağının erkeklerdeki enflamasyon reaksiyonunun daha yüksek olduğu anlaşıldı, bu da biyolojik bir farka işaret ediyordu.
Klein ve grubunun hamster’lar üzerinde gerçekleştirdiği ve doğal olarak toplumsal faktörlerin göz önünde bulundurulmasını gerektirmeyen bir diğer araştırmada da erkek hamster’ların durumu dişilerden daha makûs çıktı.
Bayanların erkeklere kıyasla daha kuvvetli bağışıklık reaksiyonu ürettiğini gösteren araştırmalar da bulunuyor.
GERİLİM, MADDİ ZORLUKLAR, AYRIMCILIK…
Birtakım araştırmacılar ise ırk, gelir seviyesi, eğitim düzeyi üzere faktörlerin de hesaba katılmasıyla, bayanlar ve erkekler içindeki farklılıkların daha net bir halde değerlendirilebileceğini savunuyor.
Örneğin Georgetown Üniversitesi Irksal Adalet Enstitüsü Yöneticisi ve kamu sıhhati psikoloğu Derek Griffith, “Bence fazlaca az datayla fazlaca fazla sonuca varıyorlar” dedi.
“Bu farklılıkları ortaya koyan data kaynakları genelde bunları açıklayacak kapasiteye sahip olmuyor” diyen Griffith, gerilim, maddi zorluklar ve ayrımcılık üzere faktörlerin sıhhat üstündeki tesirlerinin ırk ya da cinsiyet temelli farklılıkları açıklayabileceğini lakin bu faktörlerin nicelleştirilmesinin güç olduğunu kelamlarına ekledi.
Covid tablosunda ırk farklılıklarının da birebir biçimde hayli karmaşık olduğunu belirten Griffith şöyleki devam etti:
“Pandeminin birinci evrelerinde, bilim insanları Siyahilerin virüs kapma riskinin daha düşük olduğunu, muhtemelen bir çeşit biyolojik kalkana sahip olduklarını öne sürüyordu. Lakin vakit içinde datalar ABD’deki Siyahilerin Covid’den ölme riskinin beyazlara kıyasla daha yüksek olduğunu göstermeye başladı. O noktada rüzgâr bilakis döndü, kimi bilim insanları doğuştan gelen genetik farklar olduğunu söylemeye başladı.”
Şu an biroldukça sosyoekonomik faktörün sıhhat eşitsizlikleri üstündeki etkisinin kabul edildiğini de söz eden Griffith, “Ancak hem cinsiyet birebir vakitte ırk kelam konusu olduğunda birinci akla gelen çabucak biyolojik faktörler oluyor” dedi.
The New York Times’ın “Why Are Men More Likely to Die of Covid? It’s Complicated.” başlıklı haberinden derlenmiştir.
Covid-19 pandemisi iki yılı doldurmak üzere. Bu sürecin birinci gününden bu yana ortaya çıkan tabloya baktığımızda bir şeyi hayli net bir biçimde söyleyebiliyoruz: Erkeklerdeki Covid ölümlerinin oranı bayanlara kıyasla epey daha yüksek.
Pekala fakat niye? Pandeminin birinci periyotlarında kimi bilim insanları bu durumun niçininin biyolojik olduğunu düşünüyordu. ötürüsıyla östrojen enjeksiyonu ya da androjen blokeri üzere tedavilerle adamların vefat riskinin azaltılabileceği öne sürülüyordu.
Ne var ki sonuçları geçtiğimiz günlerde bilim mecmuası Social Science & Medicine’de (Sosyal Bilimler ve Tıp) yayımlanan bir araştırma bu durumun sebebinin yalnızca biyolojik faktörlerle açıklanamayacak kadar karmaşık olduğunu gösterdi.
COVID ERKEKLERİ DAHA FAZLA ÖLDÜRÜYOR AMA…
Araştırmacılar ABD’de 55 haftalık bir devirde yaşanan Covid kaynaklı vefatları eyalet ve cinsiyet bazlı bir tahlile tabi tuttu.
Bu değerlendirmenin kararında ortaya şu çıktı: Genele bakıldığında adamların vefat oranı bayanlardan daha yüksek olmakla birlikte, vefat trendleri vakte ve eyalete nazaran değişiklik gösteriyordu. Bu da iş çeşidi, davranış modelleri ve altta yatan sıhhat sorunları üzere toplumsal faktörlerin, bayanlarla erkekler içindeki vefat oranlarında ziyadesiyle belirleyici olduğunu ortaya koyuyordu.
Araştırma Harvard Üniversitesi bünyesinde bulunan GenderSci Laboratuvarı uzmanları tarafınca gerçekleştirildi. Kelam konusu laboratuvar, biyolojik cinsiyet ile toplumdaki kültürel tesirlerin içindeki bağları ortaya koymayı amaçlayan çalışmalarıyla biliniyor.
GenderSci Yöneticisi Dr. Sarah Richardson, New York Times’a yaptığı açıklamada, “Pandeminin cinsiyetler üstündeki tesirini tek bir kıssayla anlatamayız. Yalnızca ABD vatandaşları kelam konusu olduğunda bile bunu yapamayız” diye konuştu.
NİSAN 2020’DEN BERİ BİLGİ TOPLUYORLAR
ABD’de Covid bilgileri bir müddetdir Hastalık Tedbire ve Denetim Merkezleri (CDC) tarafınca cinsiyet bazlı olarak ayrıştırılıyor ve kamuoyuyla paylaşılıyor. Richardson ve takımının araştırmasındaki bilgiler ise CDC’nin bu çalışmasından daha geriye gidiyor.
GenderSci uzmanları Nisan 2020’den bu yana bu bilginin kaydını tutuyor. Her hafta pazartesi günü her eyaletin verisi laboratuvarın internet sitesinde bulunan bir takip motoruna işleniyor. GenderSci’ın motoru ABD’de her eyaletteki Covid vefatlarını bayan ve erkek olarak ayrıştırıp haftalık olarak takip eden tek kaynak olma özelliğini taşıyor.
Bu geniş bilgi tabanını kullanan uzmanlar, 50 eyalet ile Washington D.C.’de, 55 haftalık bir müddetçte yaşanan vefatları tahlil etti.
Ülke geneline bakıldığında, enfeksiyon sayılarında, bayanlar ve erkekler içinde kayda kıymet bir fark bulunamadı. Yani Covid-19 virüsünün bulaşma sıklığı iki kümede aşağı üst eşit üzereydi.
Lakin iş mevt oranlarına geldiğinde tablo bir anda değişti. Covid niçiniyle ölen adamların oranı (Bir eyalette Covid niçiniyle ölen adamların sayısı/O eyaletteki adamların sayısı) bayanların oranına (aynı formül) kıyasla daha yüksekti.
KOMŞU EYALETLER ORTASINDA BİLE BÜYÜK FARKLAR VAR
İki oran içindeki fark ise eyaletten eyalete ve tarihe bakılırsa değişiklik gösteriyordu.
Örneğin Texas eyaletinde, 55 haftanın tamamında adamların vefat oranı bayanların mevt oranının pek üstündeydi.
New York’ta 55 haftanın 52’sinde adamların vefat oranı bayanlara kıyasla daha yüksekti fakat ortadaki makas Texas’taki kadar açık değildi.
Connecticut’ta ise 55 haftanın 33’ünde adamların, 22’sinde ise bayanların vefat oranı daha yüksekti.
Richardson, “Birbiriyle hudut komşusu olan New York ve Connecticut üzere eyaletler, virüsün yayılımı bağlamında birebir dalgayı yaşadılar fakat örüntüleri büsbütün farklıydı” diye konuştu.
55 haftanın geneline bakıldığında bayanların mevt oranları yalnızca Rhode Island ve Massachusetts eyaletlerinde daha yüksek çıktı. Ortalarında Connecticut’ın da bulunduğu 9 eyalette oranlar aşağı üst eşitti. Geri kalan tüm eyaletlerde ise adamların vefat oranları bayanların üstündeydi.
ÇALIŞMA ŞARTLARINDAN AŞIYA BİRÇOK FARKLILIK VAR
Bütün bu dataların tahliliyle uzmanlar şu sonuca vardı: Bu tablonun altında yatan faktör genlerdeki, hormonlardaki ve bağışıklık tepkilerindeki cinsiyet farklılıkları olamazdı.
Araştırmanın müelliflerinden biyolojik antropolog ve mühendis Katharine Lee, bu durumu, “Biyolojik faktörler tesirli olsaydı, farklı vakit ve yerlerde bu kadar çeşitli sonuçlar elde edilemezdi” kelamlarıyla deklare etti.
Ne var ki mevt oranları toplumsal ve davranışsal faktörlerle kıyaslandığında ortaya hayli daha manalı bir tablo çıktı.
Örneğin ulaştırma, imalat, et paketleme, tarım, inşaat üzere bölümler, erkek çalışanların ağır olduğu alanlar. Üstelik bu dallarda çalışan bireyler içinde Covid-19 enfeksiyonu ve Covid kaynaklı vefat oranı da daha yüksek.
Hapishanelerde ve sokakta ya da barınaklarda yaşayan adamların sayısı da bayanların üstünde. Bu da adamların virüse maruz kalma riskini artıran faktörler.
Başka yandan bayanların el yıkama, maske takma, toplumsal uzaklık uygulama üzere Covid tedbirlerine riayet etme olasılıkları daha yüksek. Bütün bunlar bayanların virüsle temas riskini azaltan etkenler.
Aşılama kelam konusu olduğunda da bayanların aşı olmaya daha eğilimli oldukları görülüyor.
KISITLAMALARIN FAZLA OLDUĞU EYALETLERDE FARK DAHA AZ
Araştırmacıların dikkate aldığı bir öteki nokta da eyaletlerin aldığı kısıtlama kararları oldu.
Örneğin New York’ta pandeminin birinci 6 haftasında adamların mevt oranları bayanlara kıyasla kıymetli ölçüde yüksekti. Kısıtlamalar devreye girdikten daha sonra ise kadın-erkek vefat oranları neredeyse eşitlendi. Uzmanlara bakılırsa New York’taki farkı belirleyen öteki iki faktör de data toplama süreçlerinin uygunlaşması ve sakinlerinin çoğunluğu bayan olan uzun devirli bakım tesislerindeki ölümlerin de bildirilmeye başlaması oldu.
Richardson ve takımının çalışmasında yaş dataları yok. Lakin yaşın da Covid vefatlarında kıymetli bir faktör olduğu biliniyor. Daha yaşlı bireyler virüse karşı daha hassas durumda. Öte yandan ABD’de ortalama yaş bilgileri de eyalete nazaran kıymetli farklılıklar gösteriyor.
Covid pandemisindilk evvel bile, adamların beklenen ömür müddeti bayanların gerisindeydi. Bu farkın çeşitli kronik şartlardan, adamların daha gözü kara davranışlara meyilli olmasından ve daha tehlikeli işlerde çalışmasından kaynaklandığı düşünülüyordu.
Richardson, “Covid bilgilerindeki farklılığı, adamların virüse karşı daha dayanıksız olmasından fazla, bu evvelde de var olan ömür müddeti farkıyla açıklayabiliriz” diye konuştu.
BİYOLOJİK FAKTÖRLER YOK SAYILABİLİR Mİ?
Pekala “Biyolojik faktörlerin hiç rolü yoktur” demek gerçek mu? Öteki kimi araştırmacıların yorumlarına nazaran, hayır.
Örneğin Johns Hopkins Bayan Sıhhati, Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Merkezi Yöneticisi ve mikrobiyoloji uzmanı Dr. Sabra Klein, New York Times’a, “Covid üzere karmaşık bir hastalığın niye olduğu ölümlere dair her şeyi biyolojiyle açıklayamazsınız. Lakin ben ‘Hepsi toplumsal, hepsi davranışsal’ demenin de hakikat olduğunu düşünmüyorum” dedi.
Maryland’de ve Washington D.C.’de bulunan Johns Hopkins hastanelerinden gelen dijital sıhhat kayıtlarını inceleyen Klein, erkekler içinde ağır Covid hadiselerinin da Covid kaynaklı ölümlerin de daha fazla olduğunu buldu.
Lakin biyoistatistiksel modellemelerde, bu farkın kaynağının erkeklerdeki enflamasyon reaksiyonunun daha yüksek olduğu anlaşıldı, bu da biyolojik bir farka işaret ediyordu.
Klein ve grubunun hamster’lar üzerinde gerçekleştirdiği ve doğal olarak toplumsal faktörlerin göz önünde bulundurulmasını gerektirmeyen bir diğer araştırmada da erkek hamster’ların durumu dişilerden daha makûs çıktı.
Bayanların erkeklere kıyasla daha kuvvetli bağışıklık reaksiyonu ürettiğini gösteren araştırmalar da bulunuyor.
GERİLİM, MADDİ ZORLUKLAR, AYRIMCILIK…
Birtakım araştırmacılar ise ırk, gelir seviyesi, eğitim düzeyi üzere faktörlerin de hesaba katılmasıyla, bayanlar ve erkekler içindeki farklılıkların daha net bir halde değerlendirilebileceğini savunuyor.
Örneğin Georgetown Üniversitesi Irksal Adalet Enstitüsü Yöneticisi ve kamu sıhhati psikoloğu Derek Griffith, “Bence fazlaca az datayla fazlaca fazla sonuca varıyorlar” dedi.
“Bu farklılıkları ortaya koyan data kaynakları genelde bunları açıklayacak kapasiteye sahip olmuyor” diyen Griffith, gerilim, maddi zorluklar ve ayrımcılık üzere faktörlerin sıhhat üstündeki tesirlerinin ırk ya da cinsiyet temelli farklılıkları açıklayabileceğini lakin bu faktörlerin nicelleştirilmesinin güç olduğunu kelamlarına ekledi.
Covid tablosunda ırk farklılıklarının da birebir biçimde hayli karmaşık olduğunu belirten Griffith şöyleki devam etti:
“Pandeminin birinci evrelerinde, bilim insanları Siyahilerin virüs kapma riskinin daha düşük olduğunu, muhtemelen bir çeşit biyolojik kalkana sahip olduklarını öne sürüyordu. Lakin vakit içinde datalar ABD’deki Siyahilerin Covid’den ölme riskinin beyazlara kıyasla daha yüksek olduğunu göstermeye başladı. O noktada rüzgâr bilakis döndü, kimi bilim insanları doğuştan gelen genetik farklar olduğunu söylemeye başladı.”
Şu an biroldukça sosyoekonomik faktörün sıhhat eşitsizlikleri üstündeki etkisinin kabul edildiğini de söz eden Griffith, “Ancak hem cinsiyet birebir vakitte ırk kelam konusu olduğunda birinci akla gelen çabucak biyolojik faktörler oluyor” dedi.
The New York Times’ın “Why Are Men More Likely to Die of Covid? It’s Complicated.” başlıklı haberinden derlenmiştir.