Elde 4 tane kaldı… NASA’nın uzay giysileri niye bu kadar kıymetli?
Uzayın derinliklerinde neler oluyor? Öteki gezegenlerde de hayat var mı? Bir gün bir ortaya gelebilecek miyiz? İnsanlık kuşaklardır bu sorulara cevap arıyor. Gezegenimizin haricindeki alemde olup bitenler yüzsenelerdır insanların aklını kurcalıyor. 50 yılı aşkın müddettir de uzay seyahatleri yardımıyla merak ettiklerimizi yerinde inceleme talihini elde ediyoruz.
Bu seyahatlerde astronotların en kıymetli yardımcısı özel geliştirilen uzay giysileri. En son teknolojiler kullanılarak üretilen bu giysiler, insanları uzay boşluğunun ölümcül şartlarına karşı koruyan birer kalkan görevi görüyor.
NASA tarafınca 1974’te geliştirilen uzay giysilerinin maliyeti o tarihte 15 ila 22 milyon dolar olarak açıklanmıştı. Bugün olsa tıpkı maliyetin 150 milyon doları bulabileceği tabir ediliyor. Öbür yandan, o tarihten bu yana yeni bir uzay giysisi geliştirmeyen NASA’nın elindeki giysiler tükenmek üzere. Hatta gerçek şu ki kurumun elinde yalnızca dört adet kullanılabilir uzay giysisi kaldı.
Bu probleme bir tahlil bulmak isteyen NASA, 2009’dan bu yana uzay giysisi geliştirme çalışmalarına 200 milyon dolardan fazla yatırım yapıyor. Kelam konusu yatırımların kararında 2019 yılında xEMU ismi verilen son prototip kamuoyuna sunuldu. Fakat xEMU hala prototip halinde ve NASA’nın uzay giysisi filosu da hala hazır değil.
Pekala uzay giysisi geliştirmek niye bu kadar uzun sürüyor ve bu giysiler niye bu kadar kıymetli?
NASA’nın son prototipi xEMU’yu mühendis Kristine Davis tanıttı
GİYSİ DEĞİL İNSAN HALİNDE BİR UZAY ARACI
Bu sorunun karşılığını ABD’nin başşehri Washington’da bulunan Smithsonian Enstitüsü’ne bağlı Ulusal Havacılık ve Uzay Müzesi’nin milletlerarası uzay programları ve uzay giysileri koleksiyonunun küratörü olan Cathleen Lewis verdi.
Insider’a konuşan Lewis bir uzay giysisinin yalnızca işe giderken giyilen bir üniforma değil, insan formu verilmiş tam işlevli bir uzay aracı olduğunu belirterek şunları söylemiş oldu: “Uzay giysisinin gayesi insanların bir uzay aracının ya da uzay istasyonunun rahatça dışına çıkabilmesini, etrafta dolaşarak manalı çalışmalar yapabilmesini sağlamaktır.”
Uzay giysisinin, ortasındaki astronotu uzay boşluğuna çekilmekten, Güneş’ten ve öbür gök cisimlerinden gelen ışınımdan ve uzayda başıboş dolaşan, saatteki suratı 30.000 kilometreyi bulabilen ve giysiyi delip geçebilen parçacıklardan müdafaası gerekiyor. Üstelik giysiler içlerindeki insanın hayatta kalabilmesi için gerekli oksijen, bağlantı, telemetri ve başka bütün muhtaçlıklarını karşılayacak biçimde tasarlanıyor.
1970’LERDEN BERİ BİREBİR GİYSİLER KULLANILIYOR
Halihazırda NASA’nın elinde bulunan uzay giysilerinin ömrü 40 yılı geçti. 1974 yılında Uzay Mekiği programı için 18 uzay giysisi geliştirildi. Bu giysiler 15 yıl evvel Apollo misyonlarında kullanılan giysinin dizaynının üzerine eklemeler yapılarak üretilmişti.
1974’te geliştirilen giysilerden 1 numaralı olan yalnızca tescil emelli kullanıldı. İkinci giysi yer testlerinde parçalandı. 1986 yılında yaşanan Challenger felaketi sırasında iki, 2003’te yaşanan Columbia felaketi sırasında da iki giysi yok oldu. En son SpaceX’in 7 numaralı kargo misyonu sırasında 17 numaralı giysi de kullanılmaz hale geldi. Bu giysinin yerine yenisini koymanın kesin maliyeti bilinmiyor fakat 250 milyon dolara kadar çıkabileceği iddia ediliyor.
Geri kalan 11 giysinin de 7’si ağır hasarlı olduğundan bakım ve tamirat basamağında. Sonuç prestijiyle Memleketler arası Uzay İstasyonu’nda (ISS) kullanılabilir biçimde yalnızca 4 adet NASA’ya ilişkin uzay giysisi bulunuyor.
Hatırlarsanız, NASA, bir süre evvel büsbütün bayan astronotlardan oluşan bir mürettebatın gerçekleştireceği birinci uzay yürüyüşünü ertelemek zorunda kalmıştı. Buna sebep olarak uzay istasyonunda yalnızca bir adet ‘medium’ vücut uzay giysisi bulunması gösterilmişti. sonrasındasında NASA uzaya bir adet ‘medium’ uzunluk gövde kesimi göndererek sorunu çözdü lakin ufak çaplı bir skandal yaşanmasına da mani olamadı.
Buzz Aldrin 1969’da Ay yüzeyinde yürürken
2024 MİSYONUNA HAZIRLIK VAR
Artık önümüzde 2024 yılında hayata geçirilecek ve birinci sefer bir bayan astronot ile beyaz olmayan bir astronotu Ay’a götürecek olan Artemis misyonu var. NASA mühendisleri Mars’a yapılacak beşerli misyonların birinci adımı kabul edilen Artemis için yaklaşık 250 milyon dolar bütçeyle özel uzay giysileri geliştiriyor.
xEMU ismi verilen bu giysilerin bir kısmı, astronotlar Ay’a gönderilmedilk evvel ISS’te test edilecek. (NASA’nın uzay giysisi dizaynlarında geçen EMU tabiri İngilizce “araç dışı hareket birimi” manasına gelen “extravehicular mobility unit” kavramının kısaltması.)
NASA’nın EVA Stratejik Planlama ve Mimari takımını yöneten Jesse Buffington, Insider’a yaptığı açıklamada, “Bir aciliyet hissiyle çalışıyoruz zira hem eldeki giysi sayısı epeyce az tıpkı vakitte giysileri sağlam tutmamızı sağlayan tekil kesimlerin sayısı da gitgide azalıyor” dedi. (EVA “araç dışı faaliyet” manasına gelen “extravehicular activity” kavramının kısaltması.)
En kıymetli kesimlerden biri olan karbondioksit sensörlerini örnek gösteren Buffington, “Şu anki giysilerde kullanılan tasarım eskilerden kalma olduğundan birtakım kesimleri artık üretilmiyor. Bu modüllerin kimilerinin üreticileri bile artık faaliyette değil. ötürüsıyla hem bu dizaynların yerini doldurabilecek tıpkı vakitte yeni giysilerde kullanılabilecek modüllere gereksinim var” diye konuştu.
DÖRT SAATTE GİYİLEBİLİYOR, SIRTINDA ÖMÜR TAKVİYE ÜNİTESİ TAŞIYOR
Hollywood sinemalarında NASA astronotlarını canlandıran oyuncular uzay giysilerini birkaç saniye ortasında giyip çıkarabiliyor lakin gerçek hayatta durum bundan biraz daha farklı. Gerçek bir astronotun gerçek bir uzay giysisini giymek için birkaç saate ve bir meslektaşının yardımına muhtaçlığı var.
Bir uzay giysisini tüm modülleriyle giymenin 4 saat alabileceğini de kelamlarına ekleyen Lewis, uzay yürüyüşüne çıkmadan evvel astronotların tüm ekipmanlarını denetim etmeleri ve oksijenden suya bütün kritik gereksinimlerinin karşılandığından emin olmaları gerektiğini belirtti.
6 KESİM, 16 KATMAN
NASA’nın ürettiği uzay giysileri genelde 6 modülden ve 16 katmandan oluşuyor. xEMU’yu tasarlayan Basınçlı Giysi Geliştirme takımının iki numarası olan Richard Rhodes, CNN’e yaptığı açıklamada en kıymetli ögelerden birinin serinletici katman olduğunu söylemiş oldu. Bu katman astronotların bedenlerinin etrafında su sirkülasyonu yapan tüplerden oluşuyor. Suyun serinletici tesiriyle astronotun beden sıcaklığı dengeleniyor ve giysinin ortasındaki fazla ısı dışarı atılıyor.
Her uzay giysisinin sırtındaki çantanın ortasında sıkıştırılmış bir taşınabilir ömür takviyesi sistemi bulunuyor. Bu sistem serinletici katmanda kullanılan suyun taşındığı bir su tankından, bir karbondioksit ayırma sisteminden ve daha birfazlaca farklı kesimden oluşuyor. Hayat dayanak sisteminde hem de astronotların bağlantı kurmasını sağlayan bir de iki istikametli telsiz sistemi var.
1981 tarihindeki Uzay Mekiği misyonunun mürettebatı Joe Engle ve Richard Truly
EN DEĞERLİ KESİMLERDEN BİRİ ELDİVENLER
NASA’nın Apollo misyonlarında kullandığı uzay giysileri bugünkü giysilere kıyasla fazlaca daha hantaldı. Astronot Mike Fincke eski uzay giysilerini, “Apollo astronotları Ay’da yürüdüklerinde yere eğilip bir taşı alabilecek durumda değildi. Bunun için özel bir saplı alet kullanıyorlardı” kelamlarıyla anlattı. Günümüzdeki uzay giysileriyle hareket etmek bu biçimdea bakılırsa daha kolay. Bilhassa eldivenler epeyce daha esnek bir yapıya sahip.
Lewis, uzay giysilerinin en karmaşık modüllerinin eldivenler olduğunu, astronotların da en epey eldivenlerinden şikayet ettiğini söylemiş oldu ve ekledi: “Eldivenleri hem gözetici olacak tıpkı vakitte astronotların ellerini rahatça kullanmalarını sağlayacak biçimde tasarlamak fazlaca sıkıntı bir iş.”
Lewis’e göre içi basınçlı eldivenler astronotların kendilerini sıkışmış hissetmesine yol açıyor. Bilhassa uzayda saatler geçirince bu his daha da artıyor. Başka yandan parmaklar süratle üşüdüğünden eldivenlerin ortasında ısıtıcı modüller bulunması da koşul.
Bu niçinle eldivenlerin iç kısmında bir bütün halinde durmalarını sağlayan ip ve makara sistemleri haricinde ise astronotların ellerini sıcak tutmaya yarayan ısıtıcı radyatör sistemi bulunuyor.
SUYUN ALTINDA YERDEN PARA TOPLAMAK ÜZERE
Astronotların uzay giysisi eğitimlerinin değerli bir kısmı NASA’nın Houston’da bulunan Nötr Kaldırma Kuvveti Laboratuvarı’ndaki bir havuzda geçiyor. Zira astronotlar suda tıpkı uzayda olduğu üzere yüklerini hissetmedikleri şartları deneyim edebiliyor.
Astronotların uzayda çalışırken ellerini çabuk tutmaları fazlaca kıymetli ve eldivenler bu manada önemli bir pürüz teşkil ediyor. Bu niçinle astronotlara uzaya gitmedilk evvel verilen eğitimlerin en değerli ögelerinden birini suyun altında küçük bir bozuk parayı eğilip yerden almak oluşturuyor.
Bilim insanları uzay giysilerini geliştirmek için yıllardır fazlaca farklı malzemelerle denemeler yapıyor. Bu denemelerin kimilerinde başkalarına nazaran daha verimli sonuçlar elde edildi. Eldivenlerin parmak uçlarına eklenen Kevlar parçacıklar da bu denemeler yardımıyla ortaya çıktı.
“KURŞUNLARI DURDURABİLİYOR LAKİN BIÇAKLAR KAŞISINDA ÇOK ZAYIF”
Kevlar, 1965 yılında Stephanie Kwolek tarafınca geliştirilmiş ve patenti DuPont şirketine ilişkin bir polimer. Günümüzde zırh, halat, yanmayan hami giysi üzere biroldukça eserde kullanılan Kevlar unsuru hem hayli yavaşça tıpkı vakitte epey sağlam olmasıyla biliniyor.
Lewis, “Kevlar kurşunları durdurmakta epey başarılı lakin bıçaklar için tıpkı şeyi söylemek mümkün değil. Çok kolay kesiliyor” diye konuştu. Astronotların şu an sentetik plastik eldivenler kullandığını da tabir eden Lewis, “Ancak bilim insanları her vakit daha düzgün seçenekler arıyor” sözlerini kullandı.
Buffington ise eldivenlerin inanılmaz ayrıntıda ögeler olduğunu lakin nihayetinde basınçlı giysinin hayat dayanak sistemlerine kıyasla epey daha ucuz olduğunu belirterek şunları söylemiş oldu: “Sırt çantasında sıcaklığı dengeleyip karbondioksiti dışarı atan ve giysinin içinin basınçlı kalmasını sağlayan biroldukça teknoloji var. Bu ögelerin her biri eldivenler üzere kumaş kesimlere göre hayli daha değerli.”
Neil Armstrong, Michael Collins ve Buzz Aldrin
HER ŞEYE KARŞIN KAZALAR DA OLUYOR
Giysilerde bulunan donanımın yanı sıra uzay yürüyüşünün her anında Dünya’daki yer grupları astronotlara takviye veriyor. Uçuş kontrolörleri 30 sayfa uzunluğunda bir prosedür planını adım adım uyguluyor. Lakin NASA’nın Houston’da bulunan Johnson Uzay Merkezi’nde bakılırsavli bir EVA uçuş kontrolörü olan Sarah Korona, 30 sayfalık rehberin haricinde görünmez kazalar için de yedek planlar bulunduğunu vurguladı.
Bu görünmez kazalardan biri 2013 yılında yaşandı ve az daha bir astronotun ömrüne mal oluyordu. Avrupa Uzay Ajansı’na bağlı bir astronot olan Luca Parmitano’nun uzay yürüyüşü sırasında kaskı bir anda su dolmaya başladı. Parmitano ile kontrolörler içindeki şu diyalog tarihe geçti:
Chris Cassidy: O alnındaki ıslaklık ter değil mi?
Luca Parmitano: Hayır değil.
Cassidy: Aa, artık anladım…
Mürettebat üyesi: Kapak açılıyor.
Mürettebat üyesi: Anlaşıldı Chris. Şayet birkaç havlu ayarlayabilirsen şahane olacak.
Parmitano’nun kaskının içini dolduran yaklaşık 1,5 litre suyla uzay yürüyüşünün ortasında boğulma tehlikesi yaşadı fakat her neyse ki kaza ucuz atlatıldı.
niye YENİ UZAY GİYSİLERİ?
Pekala NASA’nın Apollo periyodunda geliştirdiği uzay giysileriyle 50 yıl evvel 12 kişinin Ay’da yürüdüğünü ve Uzay Mekiği çağında geliştirilen giysilerin de 200’den çok uzay yürüyüşünde kullanıldığını düşünürsek, yeni giysilere bu kadar büyük bir yatırım yapmaya gerek var mı?
Buffington ise eldeki giysilerde bulunan birtakım kesimlerin ve tasarım konseptlerinin günümüzün mürettebatlarından beklenenlerle uyumlu olmadığının altını çizerek, “Bu niçinle bu yatırıma değdiğini düşünüyorum. Bu hem ülkemize ve vergi mükelleflerine yarar olarak dönüyor tıpkı vakitte ticari manada piyasaya girişin önündeki mahzurları kaldırıyor. Daha fazla şirketin dahil olması ve rekabet etmesi, fiyatları düşürecek” tabirlerini kullandı.
Lewis ise yeni giysi muhtaçlığının “astronotlardan ne beklediğine bağlı” olduğunu söylemiş oldu. Mars yüzeyinin Ay yüzeyinden farklı olduğunu ve farklı tehlikeler taşıdığını vurgulayan Lewis, “Astronot yürüsün mü, eğilsin mi, bir şeyler mi toplasın yoksa bir şeyler mi taşısın? Bütün bunları tasarımınıza dahil etmelisiniz” dedi.
Rhodes’a göre de bir uzay giysisi tasarlamanın birinci adımı “giysinin kimin için tasarladığını, o kişinin neler yapabilmesinin istendiğini ve bunların nerede yapılacağını anlamak”. Artemis giysilerini tasarlarken yaşadıkları en kıymetli zorluğun giysileri Ay araştırmaları için optimize etmek olduğunu da belirten Rhodes, “Giysiler Ay misyonunu destekleyebilecek kadar yavaşça, astronotu çok ziyanlı olan Ay ortamında çalışırken koruyabilecek kadar kuvvetli olmalı” diye konuştu.
Florida Cape Canaveral’da bulunan Kennedy Uzay Merkezi
BİNLERCE MODÜL ABD’NİN DÖRT BİR YANINDAN GELİYOR
Artemis programı kelam konusu olduğunda NASA, astronotların Ay’ın yüzeyinde itimatla dolaşabilmesini istiyor. “Geçtiğimiz 4 yılda NASA xEMU’yu geliştirmek için 300 milyon dolar harcadı” diyen Rhodes, takımının onlarca ögesi test ettiğini her seçeneğin avantajlarını ve dezavantajlarını değerlendirdiğini kelamlarına ekledi.
Artemis uzay giysilerinin binlerce kesiminden her birinin ABD’nin farklı bir yerinden geldiğini de vurgulayan Rhodes, kimi kesimleri inşa etmenin bir yıl alabildiğini lakin NASA’nın bu süreyi kısaltmak için çalıştığını söz etti.
Rhodes’un tabiriyle, halihazırda kullanılan ve geçmişte kullanılmış olan EMU’lar bel, kalça ve ayak bilekleri etrafında epey fazla hareket etmeye imkân vermiyor. Fakat Artemis misyonundaki astronotların Ay yüzeyini keşfedebilmek için rahat hareket edebilmesi gerekiyor. Bu niçinle Rhodes ve çalışma arkadaşları giyeni muhafaza özelliğini kaybetmeden harekete imkân tanıyan bir giysi üzerinde çalışıyor.
Uzay giysilerinin dış yüzerinde her giyside birbirinden farklı olan renkli çizgiler bulunuyor. Bu çizgiler yardımıyla astronotlar uzaydayken kimin kim olduğunu anlayabiliyor. Rhodes bu geçmişte denenmiş ve faydaları ispatlanmış tekniğin de Artemis uzay giysileri için uygulanacağını kelamlarına ekledi.
NASA xEMU’nun ünite fiyatını çabucak hemen açıklamadı lakin Buffington bu bahiste değerli ipuçları verdi: “Eski tasarım giysileri bugün bir daha üretmeye kalksak giysi başına 15-20 milyon dolar harcamamız gerekir ancak biz bugün üzerinde çalıştığımız dizaynın bu aralıkta kalmaması gerektiğine inanıyoruz.”
ABD RUSYA’NIN GERİSİNDE KALDI
Rusya’nın Orlan ismi verilen uzay giysilerinden dört tanesi ISS’te bulunuyor. Lakin bunun yanında Rusya’da bulunan Kozmonot Eğitim Merkezi’nde ve ABD’de bulunan Johnson Uzay Merkezi’nde de yedekler var. Hem EMU tıpkı vakitte Orlan üzerinde çalışmış az şahıslardan biri olan Nikolay Moiseev’e nazaran, NASA’nın bilakis Roscosmos kuşaklardır yeni uzay giysileri geliştirmeye devam ediyor.
Moiseev, beş kuşak giysinin geliştirilmesinde rol oynadığını belirterek 1997-2002 yılları içinde 24 ünite, 2002-2019 yılları içinde da 24 ünite üretim yapıldığını söylemiş oldu. Roscosmos ayrıyeten Rusya’nın 2030 için planladığı Ay misyonuna da özel bir giysi geliştiriyor.
Roscosmos’un Orlan uzay giysisi ve Kozmonot Sergey Volkov
ÖZEL BÖLÜM DE DEVREDE
Yalnızca devlet kurumları değil özel şirketler de üretim sürecinde değerli hisse sahibi. Buffington’ın altını çizdiği maliyet azaltma eforları kapsamında NASA sık sık tasarım yarışları düzenliyor ve bu yarışlarda başarılı olan kişi ve şirketlerle iş birliğine gidiyor. Örneğin 2009’da Astronot Eldiveni Yarışı’nda ikinci olan Ted Southern 100.000 dolar ödül aldı. Southern bu parayı Nikolay Moiseev ile birlikte Final Frontier Tasarım şirketini kurmak için kullandı.
Southern, Insider’a, “10 yıl kadar evvel kurulduğumuzdan beri NASA’yla EVA giysileri konusunda bir arada çalışıyoruz. En büyük müşterimiz NASA. Daha evvel eldiven, dirsek, omuz kesimleri üzere birfazlaca prototip hazırladık fakat son 2 yıldır sistemi bir ortaya getirmek için uğraşıyoruz” dedi.
Üstelik Final Frontier kendi uzay giysisini de üretmeyi ve bunu NASA’dan epey daha ucuza yapmayı planlıyor. Southern, “NASA’nınkine misal özellikler taşıyan ve uçuşlarda kullanılabilecek giysiler sunmayı planlıyoruz. Geçmişten günümüze uzay giysileri daima fazlaca değerli oldu. Bizimkilerin adedinin 2 milyon doların altında olmasını hedefliyoruz” diye konuştu.
ELON MUSK DA UZAY GİYSİSİ İŞİNE GİRDİ
Uzay giysisi geliştiren bir başka şirket de Elon Musk’ın SpaceX’i. Musk, 2017’de SpaceX mühendislerinin geliştirdiği IVA uzay giysisini dünyaya tanıttı. IVA, “araç içi faaliyet” manasına geliyor. Yani SpaceX’in uzay giysisiyle uzay yürüyüşü yapmak şu an mümkün değil lakin 3 boyutlu yazıcıdan çıkmış kaskıyla, özel üretilmiş kumaşlarıyla IVA geleceğin uzay giysilerine de ışık tutuyor.
Pekala daha ucuz uzay giysilerine sahiden muhtaçlık var mı yoksa uzay seyahatlerinin kıymetli faaliyetler olduğunu kabul etmek zorunda mıyız? Bu sorunun yanıtını da Southern verdi.
“Ben dünyanın daha ucuz uzay giysilerine muhtaçlığı olduğuna inanıyorum zira bence gezegenimizin dışına çıkmamız kaçınılmaz” diyen Southern şu biçimde konuştu: “Gezegenimizin sağlıklı ve canlı kalması için uzayın kaynaklarından yaralanmaya gereksinimimiz var. ötürüsıyla bu ister uzay giysileri olsun ister roket teknolojisi ya da yerçekimsiz ortamda ömür araçları, bütün bunlar insanlığın geleceği için epey değerli.”
Uzayın derinliklerinde neler oluyor? Öteki gezegenlerde de hayat var mı? Bir gün bir ortaya gelebilecek miyiz? İnsanlık kuşaklardır bu sorulara cevap arıyor. Gezegenimizin haricindeki alemde olup bitenler yüzsenelerdır insanların aklını kurcalıyor. 50 yılı aşkın müddettir de uzay seyahatleri yardımıyla merak ettiklerimizi yerinde inceleme talihini elde ediyoruz.
Bu seyahatlerde astronotların en kıymetli yardımcısı özel geliştirilen uzay giysileri. En son teknolojiler kullanılarak üretilen bu giysiler, insanları uzay boşluğunun ölümcül şartlarına karşı koruyan birer kalkan görevi görüyor.
NASA tarafınca 1974’te geliştirilen uzay giysilerinin maliyeti o tarihte 15 ila 22 milyon dolar olarak açıklanmıştı. Bugün olsa tıpkı maliyetin 150 milyon doları bulabileceği tabir ediliyor. Öbür yandan, o tarihten bu yana yeni bir uzay giysisi geliştirmeyen NASA’nın elindeki giysiler tükenmek üzere. Hatta gerçek şu ki kurumun elinde yalnızca dört adet kullanılabilir uzay giysisi kaldı.
Bu probleme bir tahlil bulmak isteyen NASA, 2009’dan bu yana uzay giysisi geliştirme çalışmalarına 200 milyon dolardan fazla yatırım yapıyor. Kelam konusu yatırımların kararında 2019 yılında xEMU ismi verilen son prototip kamuoyuna sunuldu. Fakat xEMU hala prototip halinde ve NASA’nın uzay giysisi filosu da hala hazır değil.
Pekala uzay giysisi geliştirmek niye bu kadar uzun sürüyor ve bu giysiler niye bu kadar kıymetli?
NASA’nın son prototipi xEMU’yu mühendis Kristine Davis tanıttı
GİYSİ DEĞİL İNSAN HALİNDE BİR UZAY ARACI
Bu sorunun karşılığını ABD’nin başşehri Washington’da bulunan Smithsonian Enstitüsü’ne bağlı Ulusal Havacılık ve Uzay Müzesi’nin milletlerarası uzay programları ve uzay giysileri koleksiyonunun küratörü olan Cathleen Lewis verdi.
Insider’a konuşan Lewis bir uzay giysisinin yalnızca işe giderken giyilen bir üniforma değil, insan formu verilmiş tam işlevli bir uzay aracı olduğunu belirterek şunları söylemiş oldu: “Uzay giysisinin gayesi insanların bir uzay aracının ya da uzay istasyonunun rahatça dışına çıkabilmesini, etrafta dolaşarak manalı çalışmalar yapabilmesini sağlamaktır.”
Uzay giysisinin, ortasındaki astronotu uzay boşluğuna çekilmekten, Güneş’ten ve öbür gök cisimlerinden gelen ışınımdan ve uzayda başıboş dolaşan, saatteki suratı 30.000 kilometreyi bulabilen ve giysiyi delip geçebilen parçacıklardan müdafaası gerekiyor. Üstelik giysiler içlerindeki insanın hayatta kalabilmesi için gerekli oksijen, bağlantı, telemetri ve başka bütün muhtaçlıklarını karşılayacak biçimde tasarlanıyor.
1970’LERDEN BERİ BİREBİR GİYSİLER KULLANILIYOR
Halihazırda NASA’nın elinde bulunan uzay giysilerinin ömrü 40 yılı geçti. 1974 yılında Uzay Mekiği programı için 18 uzay giysisi geliştirildi. Bu giysiler 15 yıl evvel Apollo misyonlarında kullanılan giysinin dizaynının üzerine eklemeler yapılarak üretilmişti.
1974’te geliştirilen giysilerden 1 numaralı olan yalnızca tescil emelli kullanıldı. İkinci giysi yer testlerinde parçalandı. 1986 yılında yaşanan Challenger felaketi sırasında iki, 2003’te yaşanan Columbia felaketi sırasında da iki giysi yok oldu. En son SpaceX’in 7 numaralı kargo misyonu sırasında 17 numaralı giysi de kullanılmaz hale geldi. Bu giysinin yerine yenisini koymanın kesin maliyeti bilinmiyor fakat 250 milyon dolara kadar çıkabileceği iddia ediliyor.
Geri kalan 11 giysinin de 7’si ağır hasarlı olduğundan bakım ve tamirat basamağında. Sonuç prestijiyle Memleketler arası Uzay İstasyonu’nda (ISS) kullanılabilir biçimde yalnızca 4 adet NASA’ya ilişkin uzay giysisi bulunuyor.
Hatırlarsanız, NASA, bir süre evvel büsbütün bayan astronotlardan oluşan bir mürettebatın gerçekleştireceği birinci uzay yürüyüşünü ertelemek zorunda kalmıştı. Buna sebep olarak uzay istasyonunda yalnızca bir adet ‘medium’ vücut uzay giysisi bulunması gösterilmişti. sonrasındasında NASA uzaya bir adet ‘medium’ uzunluk gövde kesimi göndererek sorunu çözdü lakin ufak çaplı bir skandal yaşanmasına da mani olamadı.
Buzz Aldrin 1969’da Ay yüzeyinde yürürken
2024 MİSYONUNA HAZIRLIK VAR
Artık önümüzde 2024 yılında hayata geçirilecek ve birinci sefer bir bayan astronot ile beyaz olmayan bir astronotu Ay’a götürecek olan Artemis misyonu var. NASA mühendisleri Mars’a yapılacak beşerli misyonların birinci adımı kabul edilen Artemis için yaklaşık 250 milyon dolar bütçeyle özel uzay giysileri geliştiriyor.
xEMU ismi verilen bu giysilerin bir kısmı, astronotlar Ay’a gönderilmedilk evvel ISS’te test edilecek. (NASA’nın uzay giysisi dizaynlarında geçen EMU tabiri İngilizce “araç dışı hareket birimi” manasına gelen “extravehicular mobility unit” kavramının kısaltması.)
NASA’nın EVA Stratejik Planlama ve Mimari takımını yöneten Jesse Buffington, Insider’a yaptığı açıklamada, “Bir aciliyet hissiyle çalışıyoruz zira hem eldeki giysi sayısı epeyce az tıpkı vakitte giysileri sağlam tutmamızı sağlayan tekil kesimlerin sayısı da gitgide azalıyor” dedi. (EVA “araç dışı faaliyet” manasına gelen “extravehicular activity” kavramının kısaltması.)
En kıymetli kesimlerden biri olan karbondioksit sensörlerini örnek gösteren Buffington, “Şu anki giysilerde kullanılan tasarım eskilerden kalma olduğundan birtakım kesimleri artık üretilmiyor. Bu modüllerin kimilerinin üreticileri bile artık faaliyette değil. ötürüsıyla hem bu dizaynların yerini doldurabilecek tıpkı vakitte yeni giysilerde kullanılabilecek modüllere gereksinim var” diye konuştu.
DÖRT SAATTE GİYİLEBİLİYOR, SIRTINDA ÖMÜR TAKVİYE ÜNİTESİ TAŞIYOR
Hollywood sinemalarında NASA astronotlarını canlandıran oyuncular uzay giysilerini birkaç saniye ortasında giyip çıkarabiliyor lakin gerçek hayatta durum bundan biraz daha farklı. Gerçek bir astronotun gerçek bir uzay giysisini giymek için birkaç saate ve bir meslektaşının yardımına muhtaçlığı var.
Bir uzay giysisini tüm modülleriyle giymenin 4 saat alabileceğini de kelamlarına ekleyen Lewis, uzay yürüyüşüne çıkmadan evvel astronotların tüm ekipmanlarını denetim etmeleri ve oksijenden suya bütün kritik gereksinimlerinin karşılandığından emin olmaları gerektiğini belirtti.
6 KESİM, 16 KATMAN
NASA’nın ürettiği uzay giysileri genelde 6 modülden ve 16 katmandan oluşuyor. xEMU’yu tasarlayan Basınçlı Giysi Geliştirme takımının iki numarası olan Richard Rhodes, CNN’e yaptığı açıklamada en kıymetli ögelerden birinin serinletici katman olduğunu söylemiş oldu. Bu katman astronotların bedenlerinin etrafında su sirkülasyonu yapan tüplerden oluşuyor. Suyun serinletici tesiriyle astronotun beden sıcaklığı dengeleniyor ve giysinin ortasındaki fazla ısı dışarı atılıyor.
Her uzay giysisinin sırtındaki çantanın ortasında sıkıştırılmış bir taşınabilir ömür takviyesi sistemi bulunuyor. Bu sistem serinletici katmanda kullanılan suyun taşındığı bir su tankından, bir karbondioksit ayırma sisteminden ve daha birfazlaca farklı kesimden oluşuyor. Hayat dayanak sisteminde hem de astronotların bağlantı kurmasını sağlayan bir de iki istikametli telsiz sistemi var.
1981 tarihindeki Uzay Mekiği misyonunun mürettebatı Joe Engle ve Richard Truly
EN DEĞERLİ KESİMLERDEN BİRİ ELDİVENLER
NASA’nın Apollo misyonlarında kullandığı uzay giysileri bugünkü giysilere kıyasla fazlaca daha hantaldı. Astronot Mike Fincke eski uzay giysilerini, “Apollo astronotları Ay’da yürüdüklerinde yere eğilip bir taşı alabilecek durumda değildi. Bunun için özel bir saplı alet kullanıyorlardı” kelamlarıyla anlattı. Günümüzdeki uzay giysileriyle hareket etmek bu biçimdea bakılırsa daha kolay. Bilhassa eldivenler epeyce daha esnek bir yapıya sahip.
Lewis, uzay giysilerinin en karmaşık modüllerinin eldivenler olduğunu, astronotların da en epey eldivenlerinden şikayet ettiğini söylemiş oldu ve ekledi: “Eldivenleri hem gözetici olacak tıpkı vakitte astronotların ellerini rahatça kullanmalarını sağlayacak biçimde tasarlamak fazlaca sıkıntı bir iş.”
Lewis’e göre içi basınçlı eldivenler astronotların kendilerini sıkışmış hissetmesine yol açıyor. Bilhassa uzayda saatler geçirince bu his daha da artıyor. Başka yandan parmaklar süratle üşüdüğünden eldivenlerin ortasında ısıtıcı modüller bulunması da koşul.
Bu niçinle eldivenlerin iç kısmında bir bütün halinde durmalarını sağlayan ip ve makara sistemleri haricinde ise astronotların ellerini sıcak tutmaya yarayan ısıtıcı radyatör sistemi bulunuyor.
SUYUN ALTINDA YERDEN PARA TOPLAMAK ÜZERE
Astronotların uzay giysisi eğitimlerinin değerli bir kısmı NASA’nın Houston’da bulunan Nötr Kaldırma Kuvveti Laboratuvarı’ndaki bir havuzda geçiyor. Zira astronotlar suda tıpkı uzayda olduğu üzere yüklerini hissetmedikleri şartları deneyim edebiliyor.
Astronotların uzayda çalışırken ellerini çabuk tutmaları fazlaca kıymetli ve eldivenler bu manada önemli bir pürüz teşkil ediyor. Bu niçinle astronotlara uzaya gitmedilk evvel verilen eğitimlerin en değerli ögelerinden birini suyun altında küçük bir bozuk parayı eğilip yerden almak oluşturuyor.
Bilim insanları uzay giysilerini geliştirmek için yıllardır fazlaca farklı malzemelerle denemeler yapıyor. Bu denemelerin kimilerinde başkalarına nazaran daha verimli sonuçlar elde edildi. Eldivenlerin parmak uçlarına eklenen Kevlar parçacıklar da bu denemeler yardımıyla ortaya çıktı.
“KURŞUNLARI DURDURABİLİYOR LAKİN BIÇAKLAR KAŞISINDA ÇOK ZAYIF”
Kevlar, 1965 yılında Stephanie Kwolek tarafınca geliştirilmiş ve patenti DuPont şirketine ilişkin bir polimer. Günümüzde zırh, halat, yanmayan hami giysi üzere biroldukça eserde kullanılan Kevlar unsuru hem hayli yavaşça tıpkı vakitte epey sağlam olmasıyla biliniyor.
Lewis, “Kevlar kurşunları durdurmakta epey başarılı lakin bıçaklar için tıpkı şeyi söylemek mümkün değil. Çok kolay kesiliyor” diye konuştu. Astronotların şu an sentetik plastik eldivenler kullandığını da tabir eden Lewis, “Ancak bilim insanları her vakit daha düzgün seçenekler arıyor” sözlerini kullandı.
Buffington ise eldivenlerin inanılmaz ayrıntıda ögeler olduğunu lakin nihayetinde basınçlı giysinin hayat dayanak sistemlerine kıyasla epey daha ucuz olduğunu belirterek şunları söylemiş oldu: “Sırt çantasında sıcaklığı dengeleyip karbondioksiti dışarı atan ve giysinin içinin basınçlı kalmasını sağlayan biroldukça teknoloji var. Bu ögelerin her biri eldivenler üzere kumaş kesimlere göre hayli daha değerli.”
Neil Armstrong, Michael Collins ve Buzz Aldrin
HER ŞEYE KARŞIN KAZALAR DA OLUYOR
Giysilerde bulunan donanımın yanı sıra uzay yürüyüşünün her anında Dünya’daki yer grupları astronotlara takviye veriyor. Uçuş kontrolörleri 30 sayfa uzunluğunda bir prosedür planını adım adım uyguluyor. Lakin NASA’nın Houston’da bulunan Johnson Uzay Merkezi’nde bakılırsavli bir EVA uçuş kontrolörü olan Sarah Korona, 30 sayfalık rehberin haricinde görünmez kazalar için de yedek planlar bulunduğunu vurguladı.
Bu görünmez kazalardan biri 2013 yılında yaşandı ve az daha bir astronotun ömrüne mal oluyordu. Avrupa Uzay Ajansı’na bağlı bir astronot olan Luca Parmitano’nun uzay yürüyüşü sırasında kaskı bir anda su dolmaya başladı. Parmitano ile kontrolörler içindeki şu diyalog tarihe geçti:
Chris Cassidy: O alnındaki ıslaklık ter değil mi?
Luca Parmitano: Hayır değil.
Cassidy: Aa, artık anladım…
Mürettebat üyesi: Kapak açılıyor.
Mürettebat üyesi: Anlaşıldı Chris. Şayet birkaç havlu ayarlayabilirsen şahane olacak.
Parmitano’nun kaskının içini dolduran yaklaşık 1,5 litre suyla uzay yürüyüşünün ortasında boğulma tehlikesi yaşadı fakat her neyse ki kaza ucuz atlatıldı.
niye YENİ UZAY GİYSİLERİ?
Pekala NASA’nın Apollo periyodunda geliştirdiği uzay giysileriyle 50 yıl evvel 12 kişinin Ay’da yürüdüğünü ve Uzay Mekiği çağında geliştirilen giysilerin de 200’den çok uzay yürüyüşünde kullanıldığını düşünürsek, yeni giysilere bu kadar büyük bir yatırım yapmaya gerek var mı?
Buffington ise eldeki giysilerde bulunan birtakım kesimlerin ve tasarım konseptlerinin günümüzün mürettebatlarından beklenenlerle uyumlu olmadığının altını çizerek, “Bu niçinle bu yatırıma değdiğini düşünüyorum. Bu hem ülkemize ve vergi mükelleflerine yarar olarak dönüyor tıpkı vakitte ticari manada piyasaya girişin önündeki mahzurları kaldırıyor. Daha fazla şirketin dahil olması ve rekabet etmesi, fiyatları düşürecek” tabirlerini kullandı.
Lewis ise yeni giysi muhtaçlığının “astronotlardan ne beklediğine bağlı” olduğunu söylemiş oldu. Mars yüzeyinin Ay yüzeyinden farklı olduğunu ve farklı tehlikeler taşıdığını vurgulayan Lewis, “Astronot yürüsün mü, eğilsin mi, bir şeyler mi toplasın yoksa bir şeyler mi taşısın? Bütün bunları tasarımınıza dahil etmelisiniz” dedi.
Rhodes’a göre de bir uzay giysisi tasarlamanın birinci adımı “giysinin kimin için tasarladığını, o kişinin neler yapabilmesinin istendiğini ve bunların nerede yapılacağını anlamak”. Artemis giysilerini tasarlarken yaşadıkları en kıymetli zorluğun giysileri Ay araştırmaları için optimize etmek olduğunu da belirten Rhodes, “Giysiler Ay misyonunu destekleyebilecek kadar yavaşça, astronotu çok ziyanlı olan Ay ortamında çalışırken koruyabilecek kadar kuvvetli olmalı” diye konuştu.
Florida Cape Canaveral’da bulunan Kennedy Uzay Merkezi
BİNLERCE MODÜL ABD’NİN DÖRT BİR YANINDAN GELİYOR
Artemis programı kelam konusu olduğunda NASA, astronotların Ay’ın yüzeyinde itimatla dolaşabilmesini istiyor. “Geçtiğimiz 4 yılda NASA xEMU’yu geliştirmek için 300 milyon dolar harcadı” diyen Rhodes, takımının onlarca ögesi test ettiğini her seçeneğin avantajlarını ve dezavantajlarını değerlendirdiğini kelamlarına ekledi.
Artemis uzay giysilerinin binlerce kesiminden her birinin ABD’nin farklı bir yerinden geldiğini de vurgulayan Rhodes, kimi kesimleri inşa etmenin bir yıl alabildiğini lakin NASA’nın bu süreyi kısaltmak için çalıştığını söz etti.
Rhodes’un tabiriyle, halihazırda kullanılan ve geçmişte kullanılmış olan EMU’lar bel, kalça ve ayak bilekleri etrafında epey fazla hareket etmeye imkân vermiyor. Fakat Artemis misyonundaki astronotların Ay yüzeyini keşfedebilmek için rahat hareket edebilmesi gerekiyor. Bu niçinle Rhodes ve çalışma arkadaşları giyeni muhafaza özelliğini kaybetmeden harekete imkân tanıyan bir giysi üzerinde çalışıyor.
Uzay giysilerinin dış yüzerinde her giyside birbirinden farklı olan renkli çizgiler bulunuyor. Bu çizgiler yardımıyla astronotlar uzaydayken kimin kim olduğunu anlayabiliyor. Rhodes bu geçmişte denenmiş ve faydaları ispatlanmış tekniğin de Artemis uzay giysileri için uygulanacağını kelamlarına ekledi.
NASA xEMU’nun ünite fiyatını çabucak hemen açıklamadı lakin Buffington bu bahiste değerli ipuçları verdi: “Eski tasarım giysileri bugün bir daha üretmeye kalksak giysi başına 15-20 milyon dolar harcamamız gerekir ancak biz bugün üzerinde çalıştığımız dizaynın bu aralıkta kalmaması gerektiğine inanıyoruz.”
ABD RUSYA’NIN GERİSİNDE KALDI
Rusya’nın Orlan ismi verilen uzay giysilerinden dört tanesi ISS’te bulunuyor. Lakin bunun yanında Rusya’da bulunan Kozmonot Eğitim Merkezi’nde ve ABD’de bulunan Johnson Uzay Merkezi’nde de yedekler var. Hem EMU tıpkı vakitte Orlan üzerinde çalışmış az şahıslardan biri olan Nikolay Moiseev’e nazaran, NASA’nın bilakis Roscosmos kuşaklardır yeni uzay giysileri geliştirmeye devam ediyor.
Moiseev, beş kuşak giysinin geliştirilmesinde rol oynadığını belirterek 1997-2002 yılları içinde 24 ünite, 2002-2019 yılları içinde da 24 ünite üretim yapıldığını söylemiş oldu. Roscosmos ayrıyeten Rusya’nın 2030 için planladığı Ay misyonuna da özel bir giysi geliştiriyor.
Roscosmos’un Orlan uzay giysisi ve Kozmonot Sergey Volkov
ÖZEL BÖLÜM DE DEVREDE
Yalnızca devlet kurumları değil özel şirketler de üretim sürecinde değerli hisse sahibi. Buffington’ın altını çizdiği maliyet azaltma eforları kapsamında NASA sık sık tasarım yarışları düzenliyor ve bu yarışlarda başarılı olan kişi ve şirketlerle iş birliğine gidiyor. Örneğin 2009’da Astronot Eldiveni Yarışı’nda ikinci olan Ted Southern 100.000 dolar ödül aldı. Southern bu parayı Nikolay Moiseev ile birlikte Final Frontier Tasarım şirketini kurmak için kullandı.
Southern, Insider’a, “10 yıl kadar evvel kurulduğumuzdan beri NASA’yla EVA giysileri konusunda bir arada çalışıyoruz. En büyük müşterimiz NASA. Daha evvel eldiven, dirsek, omuz kesimleri üzere birfazlaca prototip hazırladık fakat son 2 yıldır sistemi bir ortaya getirmek için uğraşıyoruz” dedi.
Üstelik Final Frontier kendi uzay giysisini de üretmeyi ve bunu NASA’dan epey daha ucuza yapmayı planlıyor. Southern, “NASA’nınkine misal özellikler taşıyan ve uçuşlarda kullanılabilecek giysiler sunmayı planlıyoruz. Geçmişten günümüze uzay giysileri daima fazlaca değerli oldu. Bizimkilerin adedinin 2 milyon doların altında olmasını hedefliyoruz” diye konuştu.
ELON MUSK DA UZAY GİYSİSİ İŞİNE GİRDİ
Uzay giysisi geliştiren bir başka şirket de Elon Musk’ın SpaceX’i. Musk, 2017’de SpaceX mühendislerinin geliştirdiği IVA uzay giysisini dünyaya tanıttı. IVA, “araç içi faaliyet” manasına geliyor. Yani SpaceX’in uzay giysisiyle uzay yürüyüşü yapmak şu an mümkün değil lakin 3 boyutlu yazıcıdan çıkmış kaskıyla, özel üretilmiş kumaşlarıyla IVA geleceğin uzay giysilerine de ışık tutuyor.
Pekala daha ucuz uzay giysilerine sahiden muhtaçlık var mı yoksa uzay seyahatlerinin kıymetli faaliyetler olduğunu kabul etmek zorunda mıyız? Bu sorunun yanıtını da Southern verdi.
“Ben dünyanın daha ucuz uzay giysilerine muhtaçlığı olduğuna inanıyorum zira bence gezegenimizin dışına çıkmamız kaçınılmaz” diyen Southern şu biçimde konuştu: “Gezegenimizin sağlıklı ve canlı kalması için uzayın kaynaklarından yaralanmaya gereksinimimiz var. ötürüsıyla bu ister uzay giysileri olsun ister roket teknolojisi ya da yerçekimsiz ortamda ömür araçları, bütün bunlar insanlığın geleceği için epey değerli.”