‘Madem o denli, ben de erkeğim’ diyen bayanlar: Burneşalar

EdisonAbi

Yeni Üye
‘Madem o denli, ben de erkeğim’ diyen bayanlar: Burneşalar
Gjystina Grishaj, 1965 yılında Arnavutluk’un kuzeyindeki dağlık bölgede bulunan köylerden birinde doğdu. Toplum yapısı çok gelenekçi ve ataerkil olan bu köyde genç kızlar erken yaşlarda evlendiriliyor, ömürlerini mesken işleriyle ve çocuk bakımıyla geçiriyordu. Lakin Gjystina’nın hiç bu biçimde bir hayat yaşamaya niyeti yoktu. Üstelik yemek, ütü üzere, “kadın işleri”nden de hiç hoşlanmıyordu.

Bu niçinle 15-16 yaşlarına geldiğinde epeyce az kişinin almaya cüret edebileceği bir karar aldı: hayatını bir erkek üzere yaşayacaktı. Bu sonucunı ailesine, “Ben bir erkeğim ve evlenmek istemiyorum” kelamlarıyla anlattı. O günden beri de kendisi için seçtiği Duni ismiyle tanınıyor.

Üstelik bayanlara yönelik baskılardan bıkıp erkek üzere yaşamaya karar veren tek Arnavut bayan Duni de değil. O kuşaklardır devam eden ve “burneşa” yani “dişi erkekler” olarak isimlendirilen bir geleneğin temsilcilerinden.

ÖMÜR UZUNLUĞU ALAKAYA GİRMİYORLAR

Burneşalık Arnavutluk’ta kökeni yüzsenelerca geriye uzanan bir gelenek. Antropologların “yeminli bakireler” olarak nitelendirdiği burneşalar, ömür uzunluğu cinsel münasebete girmiyor. Öteki yandan aile sorunlarıyla ilgili karar hakkına sahip olmak, içki sigara içmek, tek başına dışarı çıkmak üzere erkeklere has ayrıcalıklardan da yararlanabiliyor.

Duni, ailesinin onu ve sonucunı büyük oranda kabul ettiğini, lakin annesinin 2019’da son nefesini verene dek fikrini değiştirmesini sağlamak için lisan döktüğünü söylemiş oldu.

Resmi evraklarda ismi hala Gjystina Grishaj olarak geçen Duni’yle konuşanlar hala hanım, bayan üzere bayan hitapları kullanıyor. Duni de kendisini transseksüel olarak görmediğinin altını çiziyor.


GELENEK ÇAĞDAŞLAŞMAYLA ORTADAN KAYBOLUYOR

Öte yandan Duni’nin neredeyse 40 yıl evvel dahil olduğu burneşalık kuruluşu, yavaş yavaş ortadan kayboluyor. Bunda en kıymetli etken de Arnavutluk’un en ataerkil kırsal bölgelerinde bile yaşanmakta olan toplumsal değişim. Genç bayanlar eskiye göre epeyce daha fazla seçeneğe sahipler.

Duni’nin doğup büyüdüğü Hıristiyan köyü de ülkenin kuzeyindeki biroldukca yerleşim yeri üzere dışa kapalı muhafazacı yaklaşımını son senelerda terk etmiş durumda. Çünkü artık köylerin etrafı yollarla çevrili ve turistler buraları ziyarete gelip öbür yerlerin kültürlerini de yanlarında getiriyor. Başka yandan köylerin yollarla büyük kentlere bağlanması, kendi hayatlarını yaşamak isteyen iradesi kuvvetli bayanlar için de farklı çıkış yolları sunuyor.


Duni üzere birfazlaca bayan, görücü yöntemi evlendirilmemek için burneşalığı seçmiş. Kan davalarının yaygın olduğu devirde ailelerindeki tüm erkekleri toprağa veren ve bu niçinle aile çiftliğinin başına geçebilmek için burneşa olanlar da var. Birtakım burneşalar ise kendilerini erkek üzere hissettikleri için bu yolu tercih etmiş.

BİRÇOĞU OLDUKÇA YAŞ ALMIŞ DURUMDA

Kuzey Arnavutluk’un gelenekleri konusunda uzman olan Gjok Luli, New York Times’a yaptığı açıklamada, “Toplum değişiyor ve burneşalık ölüyor” diye konuştu. Şu an kaç burneşa olduğuna dair elde net bir sayı yok lakin 10-12 kişilik bir topluluk kaldığı, onların yaşlarının da çok ileri olduğu kestirim ediliyor.


Luli, 56 yaşındaki Duni’nin muhtemelen en genç burneşa olduğunu belirterek, “Kadınlara verilen rolden bir kaçıştı bu. Lakin artık kimsenin o denli çaresizce kaçmaya gereksinimi yok” tabirlerini kullandı.

Farklı bir yol seçenler içinde Duni’nin yeğeni Valerjana Grishaj da var. 20 yaşındaki Grishaj, daha egenken dağlardan ayrılıp ülkenin nispeten daha açık fikirli başşehri Tiran’a taşınmaya karar vermiş. Grishaj, “Köy bana bakılırsa bir yer değildi” dedi ve ekledi: “Oradaki bütün arkadaşlarım 16 yaşından beri evliler.”


Halasının niye bu biçimde bir karar verdiğini anladığını da belirten Grishaj, “Oralarda kuvvetli ve bağımsız bayanlar yoktu. kuvvetli ve bağımsız olabilmek için erkek olmak zorundaydınız” tabirlerini kullandı.


Qamile Stema, Bulgar fotoğrafçı Pepa Hristova’nın 2013 tarihindeki burneşalar standında yer alan bayanlardan bir tanesiydi

“ATAERKİ HALA VAR”

Ebeveyninin kendi kararlarını vermesine müsaade vermesinin takdire şayan olduğunu da tabir eden Grishaj, “Ben epey şanslıydım ancak benimki üzere anne baba az bulunur” derken biroldukça kişinin kızlarına hâlâ genç yaşta evlenme baskısı yaptığını da kelamlarına ekledi.


1991 yılına kadar Komünist rejimin hâkim olduğu Arnavutluk’ta o devirde pek izole bir toplumdu. Son senelerda önemli ekonomik ve toplumsal açılımlar yaşanan ülkede Avrupa’nın geri kalanıyla olan bağlar günden güne kuvvetleniyor. Lakin Duni’nin yeğeninin 17 yaşında tiyatro direktörlüğü okumak için taşındığı Tiran hala kendi yolunu çizmek isteyen genç bayanlar için çok kuvvetli bir yer.

Grishaj, “Ataerki hala var, birebir vakitte burada Tiran’da bile” derken, tek başına yaşayan genç bayanların daima nahoş dedikodulara husus olduğunu ve “çoğu vakit fahişe üzere görüldüğünü” söylemiş oldu.

Fakat bugün geçmişe göre birtakım farklar olduğunu da söyleyen Grishaj, “Günümüzde bayanlar eskiye bakılırsa fazlaca daha fazla özgürlüğe sahipler. Kendi ömrünüzü yaşamak için erkek olmaya gereksiniminiz yok” diye konuştu.

“HİÇ PİŞMANLIK HİSSETMEDİM”

Kendini erkek ilan eden Duni, klasik toplumsal cinsiyet normlarını yıkmak yerine onların bir modülü olmayı tercih etti. Üstelik Arnavutluk’ta pek yaygın olan homofobik ve transfobik görüşleri de kuvvetle benimsiyor.

Yaşadığı köy olan Lepushe’de herkes adamların her vakit daha kuvvetli ve saygın olacağına inanıyordu. Bu niçinle bir bayan bu ayrıcalıklara sahip olmak istediğinde yapabileceği şey erkekleri alt etmek değil, onlardan biri olmaktı.

Erkek üzere giyinip hareket ettiği, erkek üzere muamele gördüğü 40 yılı New York Times’a pahalandıran Duni, “Bir erkek olarak toplumda ve ailenizde özel bir pozisyon elde ederseniz. ömrümde hiç etek giymedim ve sonucum niçiniyle de hiç pişmanlık hissetmedim” diye konuştu.

Bu anlayışın ve burneşalığın temelinde bayanları bakılırsavi erkeklere hizmet etmek olan bir eşya olarak goren ve özetlemek gerekirse “Kanun” denen kurallar ve toplumsal normlar yatıyor.


Nushe Vorfi nispeten genç burneşalardan

ERKEKLER ÖLDÜ, YERLERİNİ BAYANLAR ALDI

Öteki yandan bayanlara atfedilen bu düşük düzeyin bir avantajı olduğunu söylemek de mümkün: Arnavutluk’ta bayanlar savaşa gitmiyordu. Bu niçinle kan davaları yüzlerce yıl boyunca ailelerin adamlarıni yeryüzünden silerken bayanlar hayatlarına devam edebildiler. Hatta kan davası kararı bütün erkek evlatlarını kaybeden biroldukça aile, kendilerini köy buluşmalarında temsil etmesi ve mülklerini yönetmesi için kızlarından birinin erkek kimliğini benimsemeye yönlendiriyordu. Burneşa olan bayanlar tam olarak erkek de sayılmadığından kan davalarında rakip aşiretlerin amacında yer almıyordu.

Arnavutluk gelenekleri uzmanı Luli, kendi kuzenlerinden birinin de burneşa olduğunu belirtti. Tereza isimli kuzeni tek çocuk olduğunu ve evlenip ailesini kendi haline bırakmaktansa erkekliğini ilan ettiğini söyleyen Luli, “yaşamı boyunca Cuba lakabıyla tanındı. 1982’de yaşlılık niçiniyle vefat etti” diye konuştu.

Cuba’yı rahibe olmak isteyen bir bayana benzeten Luli, “Aynı bağlılıktan bahsediyoruz. Ancak bu defa İlah yerine aileye bağlılık kelam konusu” sözlerini kullandı.

HEM ÇOK FEMİNİST tıpkı vakitte HİÇ FEMİNİST OLMAYAN BİR HAREKET

Toplumsal cinsiyet eşitliği isteyen Arnavutlar için bu bağlılık karışık hislere yol açıyor. Tiran’da faaliyet gösteren bir bayan hakları aktivisti olan Rea Nepravishta, “Bir erkekten buyruk almayacağım demek feminist bir şey. Ben kendi kendimin sahibiyim, bir erkeğin malı olmayacağım demek de feminist bir şey. Ancak bayan olmak yerine erkek olmaya zorlanmak büsbütün feminizm tersi bir şey, fecî bir durum” dedi.

Nepravishta, Kanun’daki eşitsizliklerin bayanlara “yarı hayvan üzere yaşamakla erkek olup bir yere kadar özgürlük kazanmak” içinde bir tercih sunduğunu da söylemiş oldu. Nepravishta, ataerkinin hala kuvvetli olduğunu lakin yavaş yavaş kırılmaya başladığını ve artık bayanları bu biçimdesine ağır tercihlerle karşı karşıya bırakmadığını belirtti.


Diana Rakipi

“TANRI SİZİ BİR BAYAN OLARAK YARATTIYSA KADINSINIZDIR”

Kendilerini asla bayan üzere hissetmedikleri için erkekliklerini ilan ettiklerini söyleyen burneşalar da var. Durres kentinde yaşayan 66 yaşındaki Diana Rakipi bunlardan biri. “Kendimi daima erkek üzere hissettim, çocukken bile” diyen Rakipi çok maskülen tutumlu bir bayan. Siyah bir asker beresi, kravat, erkek pantalonu ve safari yeleğiyle gezen Rakibi’nin üzerinde her vakit bir haç ve bir Enver Hoca madalyonu bulunduruyor. Etrafındakilere işverenlik etmekten büyük keyif alan Rakibi, sokakta yürürken gördüğü ve davranışlarını beğenmediği şahısları yol ortasında azarlayabiliyor.

Kuzeyde doğup büyüyen, sonrasındasında güneydeki Durres kentine taşınan Rakipi, ergenlik çağında bir küme akrabasının huzurunda bir bekaret yemini etti ve ailesine erkek üzere hizmet etme kelamı verdi. Ailesinin tek erkek çocuğunun hastalık niçiniyle vefatından kısa bir süre daha sonra dünyaya gelen Rakipi, İlah tarafınca kardeşinin yerine geçmesi için gönderildiğini duya duya büyüdü. New York Times’a yaptığı açıklamada “Her vakit ailenin erkeği olarak görüldüm. Hepsi kardeşimin vefatıyla fazlaca üzülmüşlerdi” diyen Rakibi cinsiyet değiştirme ameliyatı geçiren bireyler için de, “Hiç olağan değil. İlah sizi bir bayan olarak yarattıysa kadınsınızdır” tabirlerini kullandı.

“BENİM RUHUM ERKEK”

Duni de birebir mevzuda benzeri şeyler söylemiş oldu. İnsanın bedenini değiştirmesinin “Tanrı’nın iradesine aykırı” olduğunu belirten Duni, bunu yapan insanların da mahpusa atılması gerektiğini savundu. Duni, “Ben fizikî olarak erkek olmak için ömrümü bir burneşa olarak yaşamadım. Ben bunu adamların oynadığı rolü üstlenmek ve adamların gördüğü saygıyı görmek için yaptım. Benim ruhum erkek lakin erkek genital organlarına sahip olmak sizi erkek yapmaz” sözlerini kullandı.

Lepushe halkından Manushaqe Shkoza da Duni’nin sonucunın birinci olarak sürpriz olduğunu lakin uzun vakit evvel kabul edildiğini belirtti. Shkoza, “Herkes bunu olağan görüyor” tabirlerini kullandı.

Duni, burneşa geleneğinin ölmek üzere olmasının kendisini üzdüğünü de belirtti lakin Tiran’daki yeğeni yardımıyla bir hanımın dolu dolu saygıdeğer bir hayat yaşayabilmesi için artık daha az zorlayıcı yollar olduğunu gördüğünü de kelamlarına ekledi. Duni, “Toplum değişiyor lakin bence ben kendi vaktim için hakikat olanı yaptım. Seçtiğim rolden geri adım atamam. Aileme bir kelam verdim. Bu yoldan geri dönülmez” sözlerini kullandı.

New York Times’ın “With More Freedom, Young Women in Albania Shun Tradition of ‘Sworn Virgins’” başlıklı haberinden derlenmiştir.
 
Üst