O olmasaydı bugün hiç birimiz hayatta olmayabilirdik… Huzurlarınızda ‘ölümsüz’ bayan
Ona “modern tıbbın annesi” diyorlar ve bu tabir bile Henrietta Lacks’in ehemmiyetini anlatmak için kâfi değil. Günümüzde ömrün kolay bir kesimi olan çocuk felci aşısından tüp bebek tedavisine, kemoterapiden insanın genetik haritasının çıkarılmasına ve klonlamaya birfazlaca tıp mucizesi Lacks yardımıyla yaşandı.
Bütün bunlara karşın Henrietta Lacks ismini bilim dünyası haricinde bilen insan sayısı daima epeyce azdı. Hatta kimi tıp ve biyoloji kitaplarında fotoğrafının altına ezkaza “Helen Lane” ya da “Helen Larson” yazdıkları da oluyordu. Üstelik Lacks’in hepimizin hayatına dokunmasını sağlayan öyküsünün başlangıcı da pek karanlıktı.
Lacks’in ailesi uzun yıllar boyunca bayana hakkının teslim edilmesi için uğraştı. Geçen yıl, yani Lacks’in doğumunun 100’üncü yıldönümüne denk gelen #HELA100 yılında, bunun için birtakım adımlar atıldı. Ailenin uğraşları nihayet geçtiğimiz günlerde maksadına ulaştı.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) tarafınca 13 Ekim’de İsviçre’nin Cenevre kentinde düzenlenen özel bir merasimle, Lacks’in ailesine geç kalınmış bir teşekkür mükafatı sunuldu. Lacks ismine mükafatı alan 87 yaşındaki oğlu Lawrence Lacks, annesini “ölümünden uzun yıllar daha sonra dahi dünyaya yardım etmeyi sürdüren eşsiz bir kadın” olarak nitelendirdi.
“HENRIETTA SÖMÜRÜYE UĞRADI”
Merasimde konuşan DSÖ Genel Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus ise “Henrietta’nın başına gelenler yanlıştı” sözlerini kullandı.
Tedros, “Henrietta Lacks sömürüye uğradı. O, vücudu bilim tarafınca berbata kullanılan epeyce sayıdaki siyahi bayandan bir tanesiydi. Tedavi görmek istiyordu ve sıhhat sistemine güvendi. Lakin sistem ondan bilgisi ve isteği olmayan bir şey aldı” dedi.
Pekala kimdi Henrietta Lacks? Milyonlarca insanın ömrünü nasıl değiştirdi? Ve en kıymetlisi de Tedros’un bahsetmiş olduğu o yanlış neydi?
Henrietta Lacks’le ilgili tüm kaynaklarda 1940’larda çekilmiş bu fotoğrafı bulunuyor. Geçmişte tıp ve biyoloji kitaplarında fotoğraftaki kişinin ismi “Helen Lane” ya da “Helen Larson” olarak da karşımıza çıkıyordu.
Henrietta Lacks’le ilgili tüm kaynaklarda 1940’larda çekilmiş bu fotoğrafı bulunuyor. Geçmişte tıp ve biyoloji kitaplarında fotoğraftaki kişinin ismi “Helen Lane” ya da “Helen Larson” olarak da karşımıza çıkıyordu.
KIRMIZI OJELİ BAYAN
Uzaktan bakanlar için Henrietta Lacks, pek bayağı bir bayandı. Yemek yapmayı fazlaca severdi, bilhassa de makarnaya bayılırdı. En büyük zevki çocuklarından birini kucağına alıp döne döne dans etmekti. Şık giyinir, kırmızı ojesini hiç eksik etmezdi. Yalnızca çekirdek ailesinin değil, geniş ailesinin de duygusal ve ruhsal desteğiydi. Konutlarının kapısı gereksinimi olan herkese açıktı.
Henrietta ya da sevdiklerinin tabiriyle “Hennie”, 1 Ağustos 1920’de ABD’nin Virginia eyaletinin Roanoke kentinde doğdu. Annesini dört yaşındayken kardeşinin doğumunda kaybetti. Babası John Randall Pleasant, tek başına 10 çocuğa bakamayınca onu anne tarafınca dedesi Thomas Henry Lacks’in yanına Clover’a gönderdi.
TÜTÜN TARLALARINDA ÇALIŞIYORDU
Clover’daki birden fazla akrabası üzere Henrietta da erken yaştan itibaren tütün tarlalarında çalışmaya başladı. Altıncı sınıfa giderken ailesine yardımcı olmak için okulu bıraktı. 14 yaşında oğlu Lawrence’ı, 5 sene daha sonra ise kızı Elsie’yi doğurdu. Elsie epilepsi ve serebral palsi hastasıydı. Çocukların babası, ileride eşi olacak kuzeni David Lacks’ti.
1941’de evlenen çift, birebir yıl bir öteki kuzenlerinin yönlendirmesiyle Maryland’e taşındı. Bu sayede David, bir çelik şirketinde çalışabilecekti. Buraya yerleşen Lacks ailesi bir konut aldı ve akabinde üç çocukları daha oldu. Lacks çiftinin en küçük çocukları Joseph, 1950’de dünyaya geldi.
HeLa-II hücreleri
DÜĞÜM KANSER ÇIKTI
Doğumdan 4,5 ay daha sonra 29 Ocak 1951 günü, Lacks rahminde bir ” />
O niçinle bu biçimdelar bölgedeki yoksul siyahları tedavi eden tek hastane olan Johns Hopkins’in yolunu tuttu. Devrin tanınmış jinekologlarından Dr. Howard Jones yaptığı muayenenin akabinde makus haberi verdi: Rahim ağzında çok büyük ve makus huylu bir tümör vardı. (Kısa müddet evvel doğum yapmış, 6 hafta evvel de denetime gitmiş olan bir bayanda bu tümörün daha erken fark edilememiş olması dikkat alımlı.)
Jones, Lacks’e epidermoid karsinom teşhisi koydu ve devrin standardı olan radyum tüpü tedavisine başladı. (1970 yılında hekimler bu teşhisin yanlış olduğunu deklare etti. Lacks’in kanseri adenokarsinomdu. Lakin bu çok yaygın bir yanılgıydı ve tedavi sürecinde bir değişiklik olmayacaktı.) Kısa periyodik radyum tüpü tedavisinin akabinde Lacks, sık sık denetime gelmesi söylenerek taburcu edildi.
ÖLDÜĞÜNDE ŞİMDİ 31 YAŞINDAYDI
8 Ağustos günü rutin denetimi esnasında ağır karın ağrısı yaşayan Lacks, hastaneye yatırıldı. 4 Ekim’e kadar burada tedavi bakılırsan genç bayan, 31 yaşında hayata gözlerini yumdu. Yapılan kısmi otopside kanserin bütün bedenine metastaz yaptığı anlaşıldı. Lacks’in cenazesi Virginia’da ailesine ilişkin bir mezarlıkta isimsiz bir mezara gömüldü.
Lacks’e uygulanan radyum terapisi kapsamında “Brack plakları” ismi verilen radyoaktif metal kesimleri, kumaş keselerin içine konuyor ve rahim ağzına dikiliyordu. Bu prosedür sırasında tabipler Lacks’in rahim ağzından, biri kanserli biri sağlıklı olmak üzere iki adet bozuk para büyüklüğünde doku örneği aldı. Örnekler Johns Hopkins’te doku araştırmaları ünitesinin başı olan Dr. George Gey’e gönderildi.
HeLa hücrelerinin mikroskop altındaki imajı
HÜCRE SAYISI BİR GÜNDE İKİYE KATLANIYORDU
Gey, bu biçimdelar kanser araştırmalarında kullanmak üzere bir ” />
Fakat Lacks’in hücreleri farklıydı. Başka hücreler birkaç gün ortasında Petri kaplarında ölürken Henrietta Lacks’in bugün özetlemek gerekirse HeLa olarak bilinen hücreleri yaşamaya devam etti. Üstelik hücreler yalnızca yaşamakla kalmıyor, süratle çoğalıyordu. Her 20 ila 24 saatte bir, doku kültüründeki hücre sayısı iki katına çıkıyordu. Bu üreme haftalar, hatta aylarca sürdü ve HeLa hücreleri bedenin haricinde da yaşayabilen birinci insan hücresi jenerasyonu olarak tarihe geçti.
HENRIETTA’NIN HABERİ BİLE YOKTU
özetlemek gerekirsesı bilimsel açıdan bir mucize yaşandı. Ancak ortada değerli bir sorun vardı. Johns Hopkins yetkilileri, alınan dokular hakkında ne hayattayken Lacks’e bilgi vermişti ne de vefatından daha sonra ailesine…
Bir diğer deyişle hanımın hücrelerinin bedeninden alınıp laboratuvarda çoğaltıldığından haberi ve ötürüsıyla bu biçimde bir sürece isteği yoktu. Tahminen sorsalar seve seve kabul ederdi lakin sormamışlardı. Çünkü o periyotta hastaların, bilhassa siyahi hastaların vücutları ve dokuları üzerinde haberleri olmadan çalışmalar yapılması pek yaygın bir uygulamaydı. (Bu noktada ABD tarihinin yüz karası olaylarından biri olan Tuskegee sifilis araştırmasını hatırlamakta yarar var.)
DSÖ Genel Yöneticisi Tedros da yaptığı konuşmada söylemiş olduği “Henrietta Lacks sömürüye uğradı. O vücudu bilim tarafınca berbata kullanılan epeyce sayıdaki siyahi bayandan bir tanesiydi. Sistem ondan bilgisi ve isteği olmayan bir şey aldı” kelamlarıyla bu uygulamaları kastediyordu.
HeLa-V hücreleri
KISA MÜDDETTE DÜNYAYA YAYILDI
Pekala ya daha sonrası? Her ne kadar müsaadesiz hareket etmesi yanlış olsa da Dr. Gey bu hücrelerden ekonomik bir çıkar elde etmeyi düşünmemişti bile. O niçinle aldığı doku örneklerinden ürettiği kültürleri dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarlara dağıttı.
Başta Dr. Gey olmak üzere bilim insanlarının sorduğu birinci soru şu oldu: Başka hastaların hücreleri birkaç gün ortasında ölürken, Henrietta Lacks’inkiler nasıl hayatta kalıyor? Lacks’in hücrelerini inceleyen bilim insanları, eşsiz bir özellik keşfetti. Olağan bir insan hücresi 46 kromozom taşırken, HeLa hücreleri 76 ila 82 kromozom sahibiydi ve yapıları laboratuvardan laboratuvara değişiyordu.
DİĞER HELA HÜCRELERİ DE ÜRETİLDİ
Uzmanlara bakılırsa bu durum kanserin hücreler üstündeki etkisinin bir kararı. Çünkü aslında omurgalı canlılarda sağlıklı bir hücrenin bedenden alındıktan bir süre daha sonra yaşlanıp bölünmeyi bırakması epeyce doğal. Lakin kanser hücreleri bir dizi genetik mutasyon kararı sonsuza kadar büyüme ve bölünme özelliğini kazanabiliyor. Lacks’in hücrelerindeki kromozomların 22 ila 25 adedinde de bu biçimde mutasyonlar bulunuyor.
HeLa hücrelerinin bu özelliklerini keşfeden bilim insanları, diğer olağan hücreleri de birebir biçimde ölümsüzleştirmeye çalıştı. Bu çalışmalar başarılı oldu. Bugün tıp araştırmalarının omurgası olarak görülen binlerce hücre kuşağı bulunuyor. Bu hücrelerin hepsi de HeLa hücresi olarak isimlendiriliyor.
Ancak asıl HeLa hücreleri, birfazlaca diğer açıdan eşsiz olma özelliğini koruyor.
HeLa-I hücreleri
DÜNYANIN HER YERİNE VE UZAYA GİTTİ
Ortadan geçen 70 yılda, dünyadaki tüm biyoloji laboratuvarlarına yayılan HeLa hücreleri, neredeyse tüm hastalıkların araştırılmasında kullanıldı.
HeLa hücreleri yardımıyla atılan birinci kıymetli adımlardan biri 1953’te Jonas Salk’tan geldi. Salk bu hücreleri kullanarak birinci çocuk felci aşısını geliştirdi. Henrietta Lacks’in vefatına yol açan rahim ağzı kanserinin aşısının da HeLa hücreleri kullanılarak geliştirilmiş olması ise yazgının bir cilvesi…
1951’den bu yana 111 binden çok bilimsel makalenin ve 17 binden çok patentin temelini oluşturan HeLa hücreleri, sayısız ilerlemeye yer oluşturdu. Bu başarılardan ikisi Nobel ödülüyle taçlandı.
Lakin tahminen de en çarpıcı olanı HeLa hücrelerinin 1960 yılında uzaya birinci gönderilen insan hücreleri olmasıydı. (Dünya’nın yörüngesinde cins atan birinci insan olan Yuri Gagarin bu misyonu Nisan 1961’de gerçekleştirdi.) Dahası o tarihten daha sonra da HeLa hücreleri yerçekimsiz ortamda nasıl yansılar vereceklerini merak eden bilim insanları tarafınca biroldukca misyonda uzaya gönderildi.
HENRIETTA COVID-19’A KARŞI DA BİZİMLE BİRLİKTE
Lacks’in 31 yaşındayken öldüğünü düşündüğümüzde, hücrelerin hanımın bedeninin haricindeki ömrünün ortasındakinin iki katından fazla olduğu söylenebilir. Hücreler hala güç kaybetmeden büyümeye ve rutin bir halde kullanılmaya devam ediyor. Günümüzde Covid-19 araştırmacıları da virüsün insan hücreleri üstündeki tesirlerine ve tedavi biçimlerine dair araştırmalarında HeLa hücrelerinden faydalanıyor.
2010 yılında raflarla buluşan “The Immortal Life of Henrietta Lacks” (Henrietta Lacks’in Ölümsüz hayatı) isimli kitapta anlatılanlara göre, şu an dünya üzerinde Henrietta Lacks’e ilişkin toplam ne kadar hücre bulunduğu bilinmiyor. Lakin laboratuvarlardaki hücrelerin toplamının, Lacks’in hayatta olduğu sırada bütün bedenini oluşturan hücrelerin trilyonlarca fazlası olduğunu söylemek mümkün.
Bir bilim beşerinin varsayımlarına göre, şu ana kadar üretilmiş tüm HeLa hücrelerini bir teraziye koyup tartmaya kalksak, 50 milyon tondan fazla ediyor. Bu ölçünün büyüklüğünü şu biçimde anlatabiliriz: Tek bir insan hücresinin yükü ortalama 1 nanogram. Yani 70 kilogramlık bir insanın bedeninde 70 trilyon hücre bulunuyor. Bir öteki bilim insanına nazaran ise üretilmiş tüm HeLa hücrelerini yan yana eklediğimizde, dünyanın etrafını üç kezden çok çevirebilecek uzunlukta yaklaşık 110 bin kilometrelik bir şerit elde ediyoruz.
HeLa-III hücreleri
“ÖLÜMSÜZ YAŞAMI” SİNEMA DE OLDU
16 yaşındayken babasının geçirdiği bir hastalık kararı yaşadığı deneyimler üzerine Lacks’in ve ailesinin hayatına merak saran araştırmacı Rebecca Skloot tarafınca kaleme alınan “The Immortal Life of Henrietta Lacks”, bu neredeyse unutulmuş bayanın bilhassa ülkesi ABD’de tanınmasını sağladı.
Kitap 2017 yılında sinemaya de çekildi. Başrollerinde Rose Byrne (Rebecca Skloot) ve Oprah Winfrey’nin (Henrietta’nın kızı Deborah Lacks) yer aldığı sinemada Henrietta Lacks’i Renee Elise Goldsberry canlandırdı. Sinema yardımıyla Lacks’in yaşadıklarına dair tartışma daha geniş kitlelere ulaştı.
SIHHAT SİSTEMİNİ VE BİYOETİĞİ TARTIŞMAYA AÇTI
Lacks’le ilgili bilinenler arttıkça donörler ve aileleriyle ilgili etik korkular ve müdafaa sıkıntıları de mercek altına alındı. Bilhassa beyaz olmayanların yaşadıkları ayrımcılıklar, ülkedeki siyasi iklimin de tesiriyle kapsamlı tartışmalara mevzu oldu.
Örneğin, Nature mecmuasında geçtiğimiz yıl eylül ayında yayımlanan bir başyazıda Henrietta Lacks olayının ABD’de bilimsel araştırmalar ve sıhhat sistemindeki ırk eşitsizliklerini ortaya koyduğu vurgulandı. Lacks siyahi bir bayan olduğu için ve ırk ayrımcılığının temelini oluşturan Jim Crow kanunları o periyotta çabucak hemen yürürlükte olduğundan, tedavi için gidebileceği hastaneler sayılıydı. Yani beyazların bilakis sıhhat hizmetini dilediği yerden alabilmesi mümkün değildi.
Başka yandan HeLa hücreleri yardımıyla geliştirdikleri teknolojilerden ve ilaçlardan servet elde eden şirketlerin hiç biri de kazandıklarını Lacks ailesiyle paylaşmaya yanaşmadı. Hatta Lacks’ler 1971 yılına kadar, annelerinin bir kesiminin dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarlarda yaşamaya devam ettiğinden bile haberdar değildi. Dahası hayli yakın vakte kadar tabipler ve bilim insanları, Lacks’in ismini, hastane kayıtlarını ve genomunu açık açık yayınlarken Lacks ailesinden müsaade almıyordu. Henrietta’nın ailesine, araştırma maksatlı DNA sekanslama çalışmalarına denetimli erişim konusunda kelam hakkı lakin 2013 yılında verildi.
Vefatının 70’inci yıldönümünde İngiltere’nin Bristol kentinde Henrietta Lacks’in bir heykeli dikildi. Bu heykel ülkede siyahi bir heykeltıraş tarafınca yapılmış siyahi bir bayana ilişkin birinci heykel olma özelliğini taşıyor.
Vefatının 70’inci yıldönümünde İngiltere’nin Bristol kentinde Henrietta Lacks’in bir heykeli dikildi. Bu heykel ülkede siyahi bir heykeltıraş tarafınca yapılmış siyahi bir bayana ilişkin birinci heykel olma özelliğini taşıyor.
“HENRIETTA’DAN ALINAN DERSLER…”
Cardiff Metropolitan Üniversitesi Biyomedikal Bilimler kısmından Dr. Maninder Ahluwalia ise BBC için kaleme aldığı yazıda, “Henrietta Lacks’in yaşadıkları yalnızca tıp biliminde ihtilallere yol açmadı, bununla birlikte biyomedikal etik alanının ve aydınlatılmış onam teriminin dönüşümünü de birlikteinde getirdi” yorumunu yaptı.
Dr. Ahluwalia, biyoetik alanında 1950’lerden bugüne epey ilerleme kaydedildiğine dikkat çekerek, “Günümüzde araştırmacılar epeyce daha katı standartlar uyguluyor. Aydınlatılmış onam kuralları ve bilgi mahremiyetinin sonları net bir halde çizilmiş durumda. Her ülkenin yasalarında donörlerin korunması için makul unsurlar bulunuyor” dedi.
tıpkı vakitte tıp araştırmalarında ilerleme kaydedilebilmesi için biyolojik gereç örneklerinin şayet olmazsa olmaz olduğunu da vurgulayan Dr. Ahluwalia, “Bu örnekler çığır açan araştırmaların, inovasyonun ve keşiflerin kapısını açıyor. Kamuoyunun itimadı ve itimatı bu süreçte epey kıymetli. Henrietta’dan alınan dersler siyasetlerin geliştirilmesi açısından fazlaca kıymetli ve bilim insanlarını hala biroldukca açıdan güçlendirmeye devam ediyor” sözlerini kullandı.
Ona “modern tıbbın annesi” diyorlar ve bu tabir bile Henrietta Lacks’in ehemmiyetini anlatmak için kâfi değil. Günümüzde ömrün kolay bir kesimi olan çocuk felci aşısından tüp bebek tedavisine, kemoterapiden insanın genetik haritasının çıkarılmasına ve klonlamaya birfazlaca tıp mucizesi Lacks yardımıyla yaşandı.
Bütün bunlara karşın Henrietta Lacks ismini bilim dünyası haricinde bilen insan sayısı daima epeyce azdı. Hatta kimi tıp ve biyoloji kitaplarında fotoğrafının altına ezkaza “Helen Lane” ya da “Helen Larson” yazdıkları da oluyordu. Üstelik Lacks’in hepimizin hayatına dokunmasını sağlayan öyküsünün başlangıcı da pek karanlıktı.
Lacks’in ailesi uzun yıllar boyunca bayana hakkının teslim edilmesi için uğraştı. Geçen yıl, yani Lacks’in doğumunun 100’üncü yıldönümüne denk gelen #HELA100 yılında, bunun için birtakım adımlar atıldı. Ailenin uğraşları nihayet geçtiğimiz günlerde maksadına ulaştı.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) tarafınca 13 Ekim’de İsviçre’nin Cenevre kentinde düzenlenen özel bir merasimle, Lacks’in ailesine geç kalınmış bir teşekkür mükafatı sunuldu. Lacks ismine mükafatı alan 87 yaşındaki oğlu Lawrence Lacks, annesini “ölümünden uzun yıllar daha sonra dahi dünyaya yardım etmeyi sürdüren eşsiz bir kadın” olarak nitelendirdi.
“HENRIETTA SÖMÜRÜYE UĞRADI”
Merasimde konuşan DSÖ Genel Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus ise “Henrietta’nın başına gelenler yanlıştı” sözlerini kullandı.
Tedros, “Henrietta Lacks sömürüye uğradı. O, vücudu bilim tarafınca berbata kullanılan epeyce sayıdaki siyahi bayandan bir tanesiydi. Tedavi görmek istiyordu ve sıhhat sistemine güvendi. Lakin sistem ondan bilgisi ve isteği olmayan bir şey aldı” dedi.
Pekala kimdi Henrietta Lacks? Milyonlarca insanın ömrünü nasıl değiştirdi? Ve en kıymetlisi de Tedros’un bahsetmiş olduğu o yanlış neydi?
Henrietta Lacks’le ilgili tüm kaynaklarda 1940’larda çekilmiş bu fotoğrafı bulunuyor. Geçmişte tıp ve biyoloji kitaplarında fotoğraftaki kişinin ismi “Helen Lane” ya da “Helen Larson” olarak da karşımıza çıkıyordu.
Henrietta Lacks’le ilgili tüm kaynaklarda 1940’larda çekilmiş bu fotoğrafı bulunuyor. Geçmişte tıp ve biyoloji kitaplarında fotoğraftaki kişinin ismi “Helen Lane” ya da “Helen Larson” olarak da karşımıza çıkıyordu.
KIRMIZI OJELİ BAYAN
Uzaktan bakanlar için Henrietta Lacks, pek bayağı bir bayandı. Yemek yapmayı fazlaca severdi, bilhassa de makarnaya bayılırdı. En büyük zevki çocuklarından birini kucağına alıp döne döne dans etmekti. Şık giyinir, kırmızı ojesini hiç eksik etmezdi. Yalnızca çekirdek ailesinin değil, geniş ailesinin de duygusal ve ruhsal desteğiydi. Konutlarının kapısı gereksinimi olan herkese açıktı.
Henrietta ya da sevdiklerinin tabiriyle “Hennie”, 1 Ağustos 1920’de ABD’nin Virginia eyaletinin Roanoke kentinde doğdu. Annesini dört yaşındayken kardeşinin doğumunda kaybetti. Babası John Randall Pleasant, tek başına 10 çocuğa bakamayınca onu anne tarafınca dedesi Thomas Henry Lacks’in yanına Clover’a gönderdi.
TÜTÜN TARLALARINDA ÇALIŞIYORDU
Clover’daki birden fazla akrabası üzere Henrietta da erken yaştan itibaren tütün tarlalarında çalışmaya başladı. Altıncı sınıfa giderken ailesine yardımcı olmak için okulu bıraktı. 14 yaşında oğlu Lawrence’ı, 5 sene daha sonra ise kızı Elsie’yi doğurdu. Elsie epilepsi ve serebral palsi hastasıydı. Çocukların babası, ileride eşi olacak kuzeni David Lacks’ti.
1941’de evlenen çift, birebir yıl bir öteki kuzenlerinin yönlendirmesiyle Maryland’e taşındı. Bu sayede David, bir çelik şirketinde çalışabilecekti. Buraya yerleşen Lacks ailesi bir konut aldı ve akabinde üç çocukları daha oldu. Lacks çiftinin en küçük çocukları Joseph, 1950’de dünyaya geldi.
HeLa-II hücreleri
DÜĞÜM KANSER ÇIKTI
Doğumdan 4,5 ay daha sonra 29 Ocak 1951 günü, Lacks rahminde bir ” />
O niçinle bu biçimdelar bölgedeki yoksul siyahları tedavi eden tek hastane olan Johns Hopkins’in yolunu tuttu. Devrin tanınmış jinekologlarından Dr. Howard Jones yaptığı muayenenin akabinde makus haberi verdi: Rahim ağzında çok büyük ve makus huylu bir tümör vardı. (Kısa müddet evvel doğum yapmış, 6 hafta evvel de denetime gitmiş olan bir bayanda bu tümörün daha erken fark edilememiş olması dikkat alımlı.)
Jones, Lacks’e epidermoid karsinom teşhisi koydu ve devrin standardı olan radyum tüpü tedavisine başladı. (1970 yılında hekimler bu teşhisin yanlış olduğunu deklare etti. Lacks’in kanseri adenokarsinomdu. Lakin bu çok yaygın bir yanılgıydı ve tedavi sürecinde bir değişiklik olmayacaktı.) Kısa periyodik radyum tüpü tedavisinin akabinde Lacks, sık sık denetime gelmesi söylenerek taburcu edildi.
ÖLDÜĞÜNDE ŞİMDİ 31 YAŞINDAYDI
8 Ağustos günü rutin denetimi esnasında ağır karın ağrısı yaşayan Lacks, hastaneye yatırıldı. 4 Ekim’e kadar burada tedavi bakılırsan genç bayan, 31 yaşında hayata gözlerini yumdu. Yapılan kısmi otopside kanserin bütün bedenine metastaz yaptığı anlaşıldı. Lacks’in cenazesi Virginia’da ailesine ilişkin bir mezarlıkta isimsiz bir mezara gömüldü.
Lacks’e uygulanan radyum terapisi kapsamında “Brack plakları” ismi verilen radyoaktif metal kesimleri, kumaş keselerin içine konuyor ve rahim ağzına dikiliyordu. Bu prosedür sırasında tabipler Lacks’in rahim ağzından, biri kanserli biri sağlıklı olmak üzere iki adet bozuk para büyüklüğünde doku örneği aldı. Örnekler Johns Hopkins’te doku araştırmaları ünitesinin başı olan Dr. George Gey’e gönderildi.
HeLa hücrelerinin mikroskop altındaki imajı
HÜCRE SAYISI BİR GÜNDE İKİYE KATLANIYORDU
Gey, bu biçimdelar kanser araştırmalarında kullanmak üzere bir ” />
Fakat Lacks’in hücreleri farklıydı. Başka hücreler birkaç gün ortasında Petri kaplarında ölürken Henrietta Lacks’in bugün özetlemek gerekirse HeLa olarak bilinen hücreleri yaşamaya devam etti. Üstelik hücreler yalnızca yaşamakla kalmıyor, süratle çoğalıyordu. Her 20 ila 24 saatte bir, doku kültüründeki hücre sayısı iki katına çıkıyordu. Bu üreme haftalar, hatta aylarca sürdü ve HeLa hücreleri bedenin haricinde da yaşayabilen birinci insan hücresi jenerasyonu olarak tarihe geçti.
HENRIETTA’NIN HABERİ BİLE YOKTU
özetlemek gerekirsesı bilimsel açıdan bir mucize yaşandı. Ancak ortada değerli bir sorun vardı. Johns Hopkins yetkilileri, alınan dokular hakkında ne hayattayken Lacks’e bilgi vermişti ne de vefatından daha sonra ailesine…
Bir diğer deyişle hanımın hücrelerinin bedeninden alınıp laboratuvarda çoğaltıldığından haberi ve ötürüsıyla bu biçimde bir sürece isteği yoktu. Tahminen sorsalar seve seve kabul ederdi lakin sormamışlardı. Çünkü o periyotta hastaların, bilhassa siyahi hastaların vücutları ve dokuları üzerinde haberleri olmadan çalışmalar yapılması pek yaygın bir uygulamaydı. (Bu noktada ABD tarihinin yüz karası olaylarından biri olan Tuskegee sifilis araştırmasını hatırlamakta yarar var.)
DSÖ Genel Yöneticisi Tedros da yaptığı konuşmada söylemiş olduği “Henrietta Lacks sömürüye uğradı. O vücudu bilim tarafınca berbata kullanılan epeyce sayıdaki siyahi bayandan bir tanesiydi. Sistem ondan bilgisi ve isteği olmayan bir şey aldı” kelamlarıyla bu uygulamaları kastediyordu.
HeLa-V hücreleri
KISA MÜDDETTE DÜNYAYA YAYILDI
Pekala ya daha sonrası? Her ne kadar müsaadesiz hareket etmesi yanlış olsa da Dr. Gey bu hücrelerden ekonomik bir çıkar elde etmeyi düşünmemişti bile. O niçinle aldığı doku örneklerinden ürettiği kültürleri dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarlara dağıttı.
Başta Dr. Gey olmak üzere bilim insanlarının sorduğu birinci soru şu oldu: Başka hastaların hücreleri birkaç gün ortasında ölürken, Henrietta Lacks’inkiler nasıl hayatta kalıyor? Lacks’in hücrelerini inceleyen bilim insanları, eşsiz bir özellik keşfetti. Olağan bir insan hücresi 46 kromozom taşırken, HeLa hücreleri 76 ila 82 kromozom sahibiydi ve yapıları laboratuvardan laboratuvara değişiyordu.
DİĞER HELA HÜCRELERİ DE ÜRETİLDİ
Uzmanlara bakılırsa bu durum kanserin hücreler üstündeki etkisinin bir kararı. Çünkü aslında omurgalı canlılarda sağlıklı bir hücrenin bedenden alındıktan bir süre daha sonra yaşlanıp bölünmeyi bırakması epeyce doğal. Lakin kanser hücreleri bir dizi genetik mutasyon kararı sonsuza kadar büyüme ve bölünme özelliğini kazanabiliyor. Lacks’in hücrelerindeki kromozomların 22 ila 25 adedinde de bu biçimde mutasyonlar bulunuyor.
HeLa hücrelerinin bu özelliklerini keşfeden bilim insanları, diğer olağan hücreleri de birebir biçimde ölümsüzleştirmeye çalıştı. Bu çalışmalar başarılı oldu. Bugün tıp araştırmalarının omurgası olarak görülen binlerce hücre kuşağı bulunuyor. Bu hücrelerin hepsi de HeLa hücresi olarak isimlendiriliyor.
Ancak asıl HeLa hücreleri, birfazlaca diğer açıdan eşsiz olma özelliğini koruyor.
HeLa-I hücreleri
DÜNYANIN HER YERİNE VE UZAYA GİTTİ
Ortadan geçen 70 yılda, dünyadaki tüm biyoloji laboratuvarlarına yayılan HeLa hücreleri, neredeyse tüm hastalıkların araştırılmasında kullanıldı.
HeLa hücreleri yardımıyla atılan birinci kıymetli adımlardan biri 1953’te Jonas Salk’tan geldi. Salk bu hücreleri kullanarak birinci çocuk felci aşısını geliştirdi. Henrietta Lacks’in vefatına yol açan rahim ağzı kanserinin aşısının da HeLa hücreleri kullanılarak geliştirilmiş olması ise yazgının bir cilvesi…
1951’den bu yana 111 binden çok bilimsel makalenin ve 17 binden çok patentin temelini oluşturan HeLa hücreleri, sayısız ilerlemeye yer oluşturdu. Bu başarılardan ikisi Nobel ödülüyle taçlandı.
Lakin tahminen de en çarpıcı olanı HeLa hücrelerinin 1960 yılında uzaya birinci gönderilen insan hücreleri olmasıydı. (Dünya’nın yörüngesinde cins atan birinci insan olan Yuri Gagarin bu misyonu Nisan 1961’de gerçekleştirdi.) Dahası o tarihten daha sonra da HeLa hücreleri yerçekimsiz ortamda nasıl yansılar vereceklerini merak eden bilim insanları tarafınca biroldukca misyonda uzaya gönderildi.
HENRIETTA COVID-19’A KARŞI DA BİZİMLE BİRLİKTE
Lacks’in 31 yaşındayken öldüğünü düşündüğümüzde, hücrelerin hanımın bedeninin haricindeki ömrünün ortasındakinin iki katından fazla olduğu söylenebilir. Hücreler hala güç kaybetmeden büyümeye ve rutin bir halde kullanılmaya devam ediyor. Günümüzde Covid-19 araştırmacıları da virüsün insan hücreleri üstündeki tesirlerine ve tedavi biçimlerine dair araştırmalarında HeLa hücrelerinden faydalanıyor.
2010 yılında raflarla buluşan “The Immortal Life of Henrietta Lacks” (Henrietta Lacks’in Ölümsüz hayatı) isimli kitapta anlatılanlara göre, şu an dünya üzerinde Henrietta Lacks’e ilişkin toplam ne kadar hücre bulunduğu bilinmiyor. Lakin laboratuvarlardaki hücrelerin toplamının, Lacks’in hayatta olduğu sırada bütün bedenini oluşturan hücrelerin trilyonlarca fazlası olduğunu söylemek mümkün.
Bir bilim beşerinin varsayımlarına göre, şu ana kadar üretilmiş tüm HeLa hücrelerini bir teraziye koyup tartmaya kalksak, 50 milyon tondan fazla ediyor. Bu ölçünün büyüklüğünü şu biçimde anlatabiliriz: Tek bir insan hücresinin yükü ortalama 1 nanogram. Yani 70 kilogramlık bir insanın bedeninde 70 trilyon hücre bulunuyor. Bir öteki bilim insanına nazaran ise üretilmiş tüm HeLa hücrelerini yan yana eklediğimizde, dünyanın etrafını üç kezden çok çevirebilecek uzunlukta yaklaşık 110 bin kilometrelik bir şerit elde ediyoruz.
HeLa-III hücreleri
“ÖLÜMSÜZ YAŞAMI” SİNEMA DE OLDU
16 yaşındayken babasının geçirdiği bir hastalık kararı yaşadığı deneyimler üzerine Lacks’in ve ailesinin hayatına merak saran araştırmacı Rebecca Skloot tarafınca kaleme alınan “The Immortal Life of Henrietta Lacks”, bu neredeyse unutulmuş bayanın bilhassa ülkesi ABD’de tanınmasını sağladı.
Kitap 2017 yılında sinemaya de çekildi. Başrollerinde Rose Byrne (Rebecca Skloot) ve Oprah Winfrey’nin (Henrietta’nın kızı Deborah Lacks) yer aldığı sinemada Henrietta Lacks’i Renee Elise Goldsberry canlandırdı. Sinema yardımıyla Lacks’in yaşadıklarına dair tartışma daha geniş kitlelere ulaştı.
SIHHAT SİSTEMİNİ VE BİYOETİĞİ TARTIŞMAYA AÇTI
Lacks’le ilgili bilinenler arttıkça donörler ve aileleriyle ilgili etik korkular ve müdafaa sıkıntıları de mercek altına alındı. Bilhassa beyaz olmayanların yaşadıkları ayrımcılıklar, ülkedeki siyasi iklimin de tesiriyle kapsamlı tartışmalara mevzu oldu.
Örneğin, Nature mecmuasında geçtiğimiz yıl eylül ayında yayımlanan bir başyazıda Henrietta Lacks olayının ABD’de bilimsel araştırmalar ve sıhhat sistemindeki ırk eşitsizliklerini ortaya koyduğu vurgulandı. Lacks siyahi bir bayan olduğu için ve ırk ayrımcılığının temelini oluşturan Jim Crow kanunları o periyotta çabucak hemen yürürlükte olduğundan, tedavi için gidebileceği hastaneler sayılıydı. Yani beyazların bilakis sıhhat hizmetini dilediği yerden alabilmesi mümkün değildi.
Başka yandan HeLa hücreleri yardımıyla geliştirdikleri teknolojilerden ve ilaçlardan servet elde eden şirketlerin hiç biri de kazandıklarını Lacks ailesiyle paylaşmaya yanaşmadı. Hatta Lacks’ler 1971 yılına kadar, annelerinin bir kesiminin dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarlarda yaşamaya devam ettiğinden bile haberdar değildi. Dahası hayli yakın vakte kadar tabipler ve bilim insanları, Lacks’in ismini, hastane kayıtlarını ve genomunu açık açık yayınlarken Lacks ailesinden müsaade almıyordu. Henrietta’nın ailesine, araştırma maksatlı DNA sekanslama çalışmalarına denetimli erişim konusunda kelam hakkı lakin 2013 yılında verildi.
Vefatının 70’inci yıldönümünde İngiltere’nin Bristol kentinde Henrietta Lacks’in bir heykeli dikildi. Bu heykel ülkede siyahi bir heykeltıraş tarafınca yapılmış siyahi bir bayana ilişkin birinci heykel olma özelliğini taşıyor.
Vefatının 70’inci yıldönümünde İngiltere’nin Bristol kentinde Henrietta Lacks’in bir heykeli dikildi. Bu heykel ülkede siyahi bir heykeltıraş tarafınca yapılmış siyahi bir bayana ilişkin birinci heykel olma özelliğini taşıyor.
“HENRIETTA’DAN ALINAN DERSLER…”
Cardiff Metropolitan Üniversitesi Biyomedikal Bilimler kısmından Dr. Maninder Ahluwalia ise BBC için kaleme aldığı yazıda, “Henrietta Lacks’in yaşadıkları yalnızca tıp biliminde ihtilallere yol açmadı, bununla birlikte biyomedikal etik alanının ve aydınlatılmış onam teriminin dönüşümünü de birlikteinde getirdi” yorumunu yaptı.
Dr. Ahluwalia, biyoetik alanında 1950’lerden bugüne epey ilerleme kaydedildiğine dikkat çekerek, “Günümüzde araştırmacılar epeyce daha katı standartlar uyguluyor. Aydınlatılmış onam kuralları ve bilgi mahremiyetinin sonları net bir halde çizilmiş durumda. Her ülkenin yasalarında donörlerin korunması için makul unsurlar bulunuyor” dedi.
tıpkı vakitte tıp araştırmalarında ilerleme kaydedilebilmesi için biyolojik gereç örneklerinin şayet olmazsa olmaz olduğunu da vurgulayan Dr. Ahluwalia, “Bu örnekler çığır açan araştırmaların, inovasyonun ve keşiflerin kapısını açıyor. Kamuoyunun itimadı ve itimatı bu süreçte epey kıymetli. Henrietta’dan alınan dersler siyasetlerin geliştirilmesi açısından fazlaca kıymetli ve bilim insanlarını hala biroldukca açıdan güçlendirmeye devam ediyor” sözlerini kullandı.