Gezegenimizde hayat onlarla başladı! 3,5 milyar yaşındaki canlı kayalar
Dünya üstündeki en yaşlı kıta olan Avustralya, kangurular, emular, dikenli karıncayiyenler, punk saçlı ot ağaçları üzere hepsi birbirinden değişik canlı cinslerine konut sahipliği yapıyor. Ancak hepsi bu da değil. En yaşlı kıtası hem de bilinen en eski ömür formunun da bulunduğu yer. O kadar ki bilim insanları bu hayat formunun kökenlerinin vaktin başlangıç noktasına kadar uzandığını düşünüyor.
Yaşayan fosiller olarak da bilinen bu canlıların bilimsel ismi stromatolit. Yunanca “stroma” sözü yatak, döşek üzere manalara geliyor; “lithos” ise kaya demek. Stromatolitin söz manası tam olarak “katmanlı kaya” oluyor. Bu antik kayaların yaşlarının Güneş Sistemi’nin dörtte üçü olduğu düşünülüyor.
SOLUK ALIP VEREN KAYALAR
sıradan bir formda tanım etmek gerekirse, stromatolitler, siyanobakteri ismi verilen ve fotosentez yapma özelliğine sahip olan mikroskobik canlı kolonilerinin inşa ettiği taşsı yapılar. Tortular sığ sularda yığıldıkça üstlerinde bakteri ürüyor. Bu bakteriler tortu parçacıklarını birbirine bağlıyor. Kalınlığı milimetrelerle ölçülen bu katmanlar üst üste birike birike sonunda kocaman kayalar ortaya çıkıyor.
Bu küçük canlıların Dünya tarihi için fazlaca değerli bir görevleri var: Soluk alıp vermek. Güneş’ten gelen enerjiyi kullanan bu bakteriler, oksijen üretmeye başladılar ve Dünya’nın atmosferindeki toplam oksijen ölçüsünü yaklaşık yüzde 20’ye ulaştırdılar. Bu sayede de yeryüzündeki öbür yaşayan her şey için gerekli şartları sağlamış oldular.
KİMİLERİ CANLI KİMİLERİ FOSİL HALİNDE
Canlı stromatolitler yalnızca Dünya’daki birkaç tuzlu lagünde ve koyda bulunabiliyor. Batı Avustralya, farklı çeşitlerdeki stromatolitleri ile ünlü. Buradaki stromatolitlerin kimileri hala canlı kimileri ise fosilleşmiş durumda.
Dünya’daki bilinen en eski stromatolit fosilleri 1000 kilometre kadar kuzeyde, Pilbara bölgsinde Marble Bar yakınlarında yer alıyor. Bu fosiller aşağı üst 3,5 milyar yaşında. Gezegenimizin yaşının 4,5 milyar olarak hesaplandığını düşündüğümüzde, o günlerde çabucak hemen kıtalar oluşma basamağındayken, bitkiler, hayvanlar ve beşerler ortaya çıkmadan fazlaca evvel, Dünya’nın nasıl bir biçimde olduğuna şahit olan tek canlılar onlar.
Avustralya’nın yanı sıra Brezilya, Meksika, Amerika, Güney Kazakistan, Ural Dağları ve Bahamalar üzere yerlerde bulunan sığ sularda da stromatolitlerle karşılaşmak mümkün. Türkiye’de ise Salda Gölü’nün tabanında stromatolit oluşumları bulunuyor. Göl mavi-yeşil rengini buradan alıyor.
Avustralya’nın yanı sıra Brezilya, Meksika, Amerika, Güney Kazakistan, Ural Dağları ve Bahamalar üzere yerlerde bulunan sığ sularda da stromatolitlerle karşılaşmak mümkün. Türkiye’de ise Salda Gölü’nün tabanında stromatolit oluşumları bulunuyor. Göl mavi-yeşil rengini buradan alıyor.
THETIS GÖLÜ STROMATOLİTLERİ İLE ÜNLÜ
Batı Avustralya’da stromatolitlerin ağır olduğu bölgelerden biri Thetis Gölü. Uzaktan bakıldığında stromatolitler, başlarını suyun altına sokmuş kaplumbağa sürüleri üzere görünüyor.
Gölün derinliği 2 metrenin biraz üstünde, tuzluluk düzeyi ise denizin iki katı. Yaklaşık 4800 yıl evvel son büyük buzul çağında deniz düzeyi çökünce, Thetis Gölü suyun geri kalanından koparak izole bir hale gelmiş. Kıyılar içeri çekilmiş, kıyı kumulları suyun etrafını çevirerek gölü oluşturmuş. Buradaki stromatolitlerin aşağı üst 3500 yıldır burada büyükemkte olduğu kestirim ediliyor.
Gölün üzerine kurulan köprü yardımıyla bölgeyi ziyaret eden turistler stromatolitleri üstten görme bahtını da elde edebiliyor.
Gölün etrafındaki 1,5 kilometrelik yürüyüş yolu da turistlere açık. Lakin stromatolitlere fazla yaklaşmak ve dokunmak yasak. Çünkü geçmişte bu antik kalıntıların değeri bir kısmı, insanların dikkatsizce üstlerine basması kararı hasar görmüş. O niçinle artık temasa müsaade verilmiyor.
STROMATOLİTLERİN GENÇ KUZENLERİ TROMBOLİTLER
Bu bölgeye dair bir öteki dikkat alımlı özellik de stromatolitlerin akrabaları olan trombolitler. Yaklaşık 1 milyar yıl evvel başlayan evrim sürecinde stromatolitler yavaş yavaş yok olarak yerlerini bu genç kuzenlerine bırakmış.
Avustralya’nın batısı bununla birlikte dünyanın en büyük trombolit bölgelerinden birine mesken sahipliği yapıyor. Clifton Gölü bununla birlikte Güney Yarımküre’deki en büyük trompolit bölgesi.
Bu bölge yakın vakitte bir belgesel yardımıyla tüm dünyanın ilgisini çekti. Manchester Üniversitesi’nde yaptığı parçacık fiziği çalışmalarıyla tanınan Prof. Brian Cox, sunucusu olduğu “Wonders of the Universe” (Evrenin Harikaları) isimli belgesel için Clifton Gölü’nü ziyaret etti. Cox’ın “sığ sulardaki tuhaf, kayamsı kitleler” olarak nitelendirdiği trombolitlere duyduğu hayranlık yardımıyla biroldukça gezgin bir daha Cox’ın sözüyle “Dünya üstündeki birinci hayatı” görmek için buraya akın etti.
‘PIHTI’ KAYALARI
Trombolit sözü trombozla tıpkı kökten geliyor. Tromboz ise günlük hayatta “pıhtı” olarak bildiğimiz şeyin tıp lisanındaki ismi. Stromatolitler katman katman bir manzaraya sahipken trombolitler tıpkı bir kan pıhtısı üzere görünüyor.
Batı Avustralya Üniversitesi’nin merhum akademisyenlerinden Dr. Linda Moore’a göre, daha gelişmiş deniz canlılarının ortaya çıkıp süratle çoğalmasıyla, ekosistemleri tehlikeye giren stromatolitler gerilemeye başladı. Avcı amipler ve foraminifera (delikliler) ismi verilen öbür tek hücreli organizmalar, parmak gibisi uzantılarını kullanarak stromatolitlerin etrafını sarıyor, katmanlı yapılarını bozuyordu.
Stromatolitler hayatta kalmak için öbür cinslerin yaşamayacağı kadar tuzlu sulara gereksinim duyuyordu. Bu adaptasyon sürecinde trombolitler öne çıktı. Hayatta kalmayı ve denizden daha az tuzlu sularda çoğalmayı başardılar. Pıhtı gibisi dokuları yardımıyla öteki mikroskobik canlılarla birlikte var olabildiler. Şu an 2000 yaşında olan Clifton Gölü trombolitlerinin kökenleri birinci trombolitlere kadar uzanıyor.
BÖLGE HALKI İÇİN HAYAT ONLARLA BAŞLADI
Burada da gölün üzerine uzanan iskele yardımıyla turistler trombolitlere daha yakından bakma talihi elde ediyor. Dikkatli bakıldığında küçük oksijen baloncuklarının suyun üzerine çıktığını yani trombolitlerin nefes alıp verdiği net bir halde görülebiliyor.
Bölgede yaşayan Noongar halkının Dreamtime (rüya zamanı) ismi verilen inanç sisteminin temelini oluşturan ve kuşaktan jenerasyona aktarılan söylencelerinde, trombolitlerin kökenleri anlatılıyor. Anlatılanlara bakılırsa, kurak topraklarda yaşayan Noongar’lar, sularının tuzdan arınması için denize dua ettiler. Yaratıcıları Woggaal Maadjit isminde dişi bir yılana dönüşerek denizden çıktı.
Woggaal Maadjitkumulların ortasından geçerek bir haliç oluşturdu. Buraya yumurtalarını (trombolitler) bıraktı ve onları korumak için gövdesiyle (gölü koruyan kumullar) etraflarını çevirdi. Yumurtadan çıkan bebek yılanların ilerleyişiyle ortaya ırmaklar çıktı. Bebek yılanlar ölecekleri vakit yerin altına, Dreamtime’a gerçek uzanan tüneller açtı. Buralardan su kaynakları fışkırdı. Bu su kaynakları da Noongar halkının tatlı su gereksinimini karşıladı.
BİLİMSEL TEMELİ DE VAR
Bu anlatıya bilim çerçevesinden bakıldığında şunu görüyoruz: Mikrobiyal trombolitler, yer altından gelen su kaynağından gelen tatlı suyu ve güneş ışığından gelen enerjiyi kullanarak fotosentez yapıyor. Ortaya çıkan oksijen atmosfere karışırken kalsiyum karbonat (kireç taşı) da çökelti haline geliyor. Tuz ve besleyici unsur oranı düşük alkali husus oranı ise yüksek olan yeraltı suyu, trombolitlerin büyümesinde ve hayatta kalmasından kritik bir rol oynuyor. Ortam şartlarındaki en ufak bir değişiklik, bu canlıların varlığını riske atıyor.
Clifton Gölü, pek hassas bir ortam. 2009 yılında trombolitler geleceği tehlikedeki cinsler ortasına dahil edildi ve şu an Ramsar Kontratı (Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Memleketler arası Kıymete Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme) kapsamında korunuyor. Avustralya’da bu türlü korunan bir öbür yer de Dünya Mirası Listesi’nde bulunan Kakadu Ulusal Parkı. Bu parkta kıta üstündeki epeyce farklı ekosistemler bir ortada korunuyor.
Clifton Gölü için alınan muhafaza tedbirleri içinde, trombolitlerin ezilmesini tedbire emelli olarak bir iskele inşa edilmesi, su kalitesinin ve düzeyinin izlenmesi, besin unsurlarını ve kirleticileri filtrelemeye yardımcı olan lokal bitki cinslerinin oluşturduğu tamponun korunması, trombolitlerin sıhhat durumunun izlenmesi ve bölgede yaşayan şahıslarla su kalitesinin korunması için iş birliği yapılması üzere başlıklar bulunuyor.
Ramsar Mukavelesi, ismini 2 Şubat 1971 tarihinde imzalandığı İran’ın Ramsar kentinden alıyor. Türkiye de 1994 yılından bu yana bu memleketler arası mutabakatın bir tarafı. Ramsar Kontratı kapsamında ülkemizde 13 sulak alan müdafaa altında. Bunlar Manyas Kuş Gölü, Akyatan Lagünü, Gediz Deltası, Göksu Deltası, Kızılırmak Deltası, Kızören Obruğu, Burdur Gölü, Kuyucuk Gölü, Seyfe Gölü, Uluabat Gölü, Meke Gölü, Sultan Sazlığı ve Yumurtalık Lagünü.
İNSAN FAALİYETLERİ TROMBOLİTLERİ ÖLDÜRÜYOR
ömrün birinci örnekleri olan bu taşların korunmaya gereksinimi var. İklim değişikliği gölün tuzluluk düzeyini etkiliyor. Bölgede kentleşmenin artmasıyla göle akan besin ölçüsü da çoğalıyor. Bu da alg patlaması yaşanmasına yol açıyor. Gölün yüzeyini kaplayan algler güneş ışığının suyun altına inmesine pürüz oluyor ve trombolitleri boğuyor.
İnsanlığın 100 yılı aşkın müddette yarattığı gerilim faktörleri, bu binlerce yıllık organizmaların hayatta kalmasını zorlaştırdı. Tıpkı Noongar’ların Dreamtime anlatısındaki yılan Woggaal Maadjit üzere, insanların da onları korumak için ellerinden geleni yapması gerekiyor.
BBC Travel’ın “Stromatolites: The Earth’s oldest living lifeforms” başlıklı haberinden derlenmiştir.
Dünya üstündeki en yaşlı kıta olan Avustralya, kangurular, emular, dikenli karıncayiyenler, punk saçlı ot ağaçları üzere hepsi birbirinden değişik canlı cinslerine konut sahipliği yapıyor. Ancak hepsi bu da değil. En yaşlı kıtası hem de bilinen en eski ömür formunun da bulunduğu yer. O kadar ki bilim insanları bu hayat formunun kökenlerinin vaktin başlangıç noktasına kadar uzandığını düşünüyor.
Yaşayan fosiller olarak da bilinen bu canlıların bilimsel ismi stromatolit. Yunanca “stroma” sözü yatak, döşek üzere manalara geliyor; “lithos” ise kaya demek. Stromatolitin söz manası tam olarak “katmanlı kaya” oluyor. Bu antik kayaların yaşlarının Güneş Sistemi’nin dörtte üçü olduğu düşünülüyor.
SOLUK ALIP VEREN KAYALAR
sıradan bir formda tanım etmek gerekirse, stromatolitler, siyanobakteri ismi verilen ve fotosentez yapma özelliğine sahip olan mikroskobik canlı kolonilerinin inşa ettiği taşsı yapılar. Tortular sığ sularda yığıldıkça üstlerinde bakteri ürüyor. Bu bakteriler tortu parçacıklarını birbirine bağlıyor. Kalınlığı milimetrelerle ölçülen bu katmanlar üst üste birike birike sonunda kocaman kayalar ortaya çıkıyor.
Bu küçük canlıların Dünya tarihi için fazlaca değerli bir görevleri var: Soluk alıp vermek. Güneş’ten gelen enerjiyi kullanan bu bakteriler, oksijen üretmeye başladılar ve Dünya’nın atmosferindeki toplam oksijen ölçüsünü yaklaşık yüzde 20’ye ulaştırdılar. Bu sayede de yeryüzündeki öbür yaşayan her şey için gerekli şartları sağlamış oldular.
KİMİLERİ CANLI KİMİLERİ FOSİL HALİNDE
Canlı stromatolitler yalnızca Dünya’daki birkaç tuzlu lagünde ve koyda bulunabiliyor. Batı Avustralya, farklı çeşitlerdeki stromatolitleri ile ünlü. Buradaki stromatolitlerin kimileri hala canlı kimileri ise fosilleşmiş durumda.
Dünya’daki bilinen en eski stromatolit fosilleri 1000 kilometre kadar kuzeyde, Pilbara bölgsinde Marble Bar yakınlarında yer alıyor. Bu fosiller aşağı üst 3,5 milyar yaşında. Gezegenimizin yaşının 4,5 milyar olarak hesaplandığını düşündüğümüzde, o günlerde çabucak hemen kıtalar oluşma basamağındayken, bitkiler, hayvanlar ve beşerler ortaya çıkmadan fazlaca evvel, Dünya’nın nasıl bir biçimde olduğuna şahit olan tek canlılar onlar.
Avustralya’nın yanı sıra Brezilya, Meksika, Amerika, Güney Kazakistan, Ural Dağları ve Bahamalar üzere yerlerde bulunan sığ sularda da stromatolitlerle karşılaşmak mümkün. Türkiye’de ise Salda Gölü’nün tabanında stromatolit oluşumları bulunuyor. Göl mavi-yeşil rengini buradan alıyor.
Avustralya’nın yanı sıra Brezilya, Meksika, Amerika, Güney Kazakistan, Ural Dağları ve Bahamalar üzere yerlerde bulunan sığ sularda da stromatolitlerle karşılaşmak mümkün. Türkiye’de ise Salda Gölü’nün tabanında stromatolit oluşumları bulunuyor. Göl mavi-yeşil rengini buradan alıyor.
THETIS GÖLÜ STROMATOLİTLERİ İLE ÜNLÜ
Batı Avustralya’da stromatolitlerin ağır olduğu bölgelerden biri Thetis Gölü. Uzaktan bakıldığında stromatolitler, başlarını suyun altına sokmuş kaplumbağa sürüleri üzere görünüyor.
Gölün derinliği 2 metrenin biraz üstünde, tuzluluk düzeyi ise denizin iki katı. Yaklaşık 4800 yıl evvel son büyük buzul çağında deniz düzeyi çökünce, Thetis Gölü suyun geri kalanından koparak izole bir hale gelmiş. Kıyılar içeri çekilmiş, kıyı kumulları suyun etrafını çevirerek gölü oluşturmuş. Buradaki stromatolitlerin aşağı üst 3500 yıldır burada büyükemkte olduğu kestirim ediliyor.
Gölün üzerine kurulan köprü yardımıyla bölgeyi ziyaret eden turistler stromatolitleri üstten görme bahtını da elde edebiliyor.
Gölün etrafındaki 1,5 kilometrelik yürüyüş yolu da turistlere açık. Lakin stromatolitlere fazla yaklaşmak ve dokunmak yasak. Çünkü geçmişte bu antik kalıntıların değeri bir kısmı, insanların dikkatsizce üstlerine basması kararı hasar görmüş. O niçinle artık temasa müsaade verilmiyor.
STROMATOLİTLERİN GENÇ KUZENLERİ TROMBOLİTLER
Bu bölgeye dair bir öteki dikkat alımlı özellik de stromatolitlerin akrabaları olan trombolitler. Yaklaşık 1 milyar yıl evvel başlayan evrim sürecinde stromatolitler yavaş yavaş yok olarak yerlerini bu genç kuzenlerine bırakmış.
Avustralya’nın batısı bununla birlikte dünyanın en büyük trombolit bölgelerinden birine mesken sahipliği yapıyor. Clifton Gölü bununla birlikte Güney Yarımküre’deki en büyük trompolit bölgesi.
Bu bölge yakın vakitte bir belgesel yardımıyla tüm dünyanın ilgisini çekti. Manchester Üniversitesi’nde yaptığı parçacık fiziği çalışmalarıyla tanınan Prof. Brian Cox, sunucusu olduğu “Wonders of the Universe” (Evrenin Harikaları) isimli belgesel için Clifton Gölü’nü ziyaret etti. Cox’ın “sığ sulardaki tuhaf, kayamsı kitleler” olarak nitelendirdiği trombolitlere duyduğu hayranlık yardımıyla biroldukça gezgin bir daha Cox’ın sözüyle “Dünya üstündeki birinci hayatı” görmek için buraya akın etti.
‘PIHTI’ KAYALARI
Trombolit sözü trombozla tıpkı kökten geliyor. Tromboz ise günlük hayatta “pıhtı” olarak bildiğimiz şeyin tıp lisanındaki ismi. Stromatolitler katman katman bir manzaraya sahipken trombolitler tıpkı bir kan pıhtısı üzere görünüyor.
Batı Avustralya Üniversitesi’nin merhum akademisyenlerinden Dr. Linda Moore’a göre, daha gelişmiş deniz canlılarının ortaya çıkıp süratle çoğalmasıyla, ekosistemleri tehlikeye giren stromatolitler gerilemeye başladı. Avcı amipler ve foraminifera (delikliler) ismi verilen öbür tek hücreli organizmalar, parmak gibisi uzantılarını kullanarak stromatolitlerin etrafını sarıyor, katmanlı yapılarını bozuyordu.
Stromatolitler hayatta kalmak için öbür cinslerin yaşamayacağı kadar tuzlu sulara gereksinim duyuyordu. Bu adaptasyon sürecinde trombolitler öne çıktı. Hayatta kalmayı ve denizden daha az tuzlu sularda çoğalmayı başardılar. Pıhtı gibisi dokuları yardımıyla öteki mikroskobik canlılarla birlikte var olabildiler. Şu an 2000 yaşında olan Clifton Gölü trombolitlerinin kökenleri birinci trombolitlere kadar uzanıyor.
BÖLGE HALKI İÇİN HAYAT ONLARLA BAŞLADI
Burada da gölün üzerine uzanan iskele yardımıyla turistler trombolitlere daha yakından bakma talihi elde ediyor. Dikkatli bakıldığında küçük oksijen baloncuklarının suyun üzerine çıktığını yani trombolitlerin nefes alıp verdiği net bir halde görülebiliyor.
Bölgede yaşayan Noongar halkının Dreamtime (rüya zamanı) ismi verilen inanç sisteminin temelini oluşturan ve kuşaktan jenerasyona aktarılan söylencelerinde, trombolitlerin kökenleri anlatılıyor. Anlatılanlara bakılırsa, kurak topraklarda yaşayan Noongar’lar, sularının tuzdan arınması için denize dua ettiler. Yaratıcıları Woggaal Maadjit isminde dişi bir yılana dönüşerek denizden çıktı.
Woggaal Maadjitkumulların ortasından geçerek bir haliç oluşturdu. Buraya yumurtalarını (trombolitler) bıraktı ve onları korumak için gövdesiyle (gölü koruyan kumullar) etraflarını çevirdi. Yumurtadan çıkan bebek yılanların ilerleyişiyle ortaya ırmaklar çıktı. Bebek yılanlar ölecekleri vakit yerin altına, Dreamtime’a gerçek uzanan tüneller açtı. Buralardan su kaynakları fışkırdı. Bu su kaynakları da Noongar halkının tatlı su gereksinimini karşıladı.
BİLİMSEL TEMELİ DE VAR
Bu anlatıya bilim çerçevesinden bakıldığında şunu görüyoruz: Mikrobiyal trombolitler, yer altından gelen su kaynağından gelen tatlı suyu ve güneş ışığından gelen enerjiyi kullanarak fotosentez yapıyor. Ortaya çıkan oksijen atmosfere karışırken kalsiyum karbonat (kireç taşı) da çökelti haline geliyor. Tuz ve besleyici unsur oranı düşük alkali husus oranı ise yüksek olan yeraltı suyu, trombolitlerin büyümesinde ve hayatta kalmasından kritik bir rol oynuyor. Ortam şartlarındaki en ufak bir değişiklik, bu canlıların varlığını riske atıyor.
Clifton Gölü, pek hassas bir ortam. 2009 yılında trombolitler geleceği tehlikedeki cinsler ortasına dahil edildi ve şu an Ramsar Kontratı (Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Memleketler arası Kıymete Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme) kapsamında korunuyor. Avustralya’da bu türlü korunan bir öbür yer de Dünya Mirası Listesi’nde bulunan Kakadu Ulusal Parkı. Bu parkta kıta üstündeki epeyce farklı ekosistemler bir ortada korunuyor.
Clifton Gölü için alınan muhafaza tedbirleri içinde, trombolitlerin ezilmesini tedbire emelli olarak bir iskele inşa edilmesi, su kalitesinin ve düzeyinin izlenmesi, besin unsurlarını ve kirleticileri filtrelemeye yardımcı olan lokal bitki cinslerinin oluşturduğu tamponun korunması, trombolitlerin sıhhat durumunun izlenmesi ve bölgede yaşayan şahıslarla su kalitesinin korunması için iş birliği yapılması üzere başlıklar bulunuyor.
Ramsar Mukavelesi, ismini 2 Şubat 1971 tarihinde imzalandığı İran’ın Ramsar kentinden alıyor. Türkiye de 1994 yılından bu yana bu memleketler arası mutabakatın bir tarafı. Ramsar Kontratı kapsamında ülkemizde 13 sulak alan müdafaa altında. Bunlar Manyas Kuş Gölü, Akyatan Lagünü, Gediz Deltası, Göksu Deltası, Kızılırmak Deltası, Kızören Obruğu, Burdur Gölü, Kuyucuk Gölü, Seyfe Gölü, Uluabat Gölü, Meke Gölü, Sultan Sazlığı ve Yumurtalık Lagünü.
İNSAN FAALİYETLERİ TROMBOLİTLERİ ÖLDÜRÜYOR
ömrün birinci örnekleri olan bu taşların korunmaya gereksinimi var. İklim değişikliği gölün tuzluluk düzeyini etkiliyor. Bölgede kentleşmenin artmasıyla göle akan besin ölçüsü da çoğalıyor. Bu da alg patlaması yaşanmasına yol açıyor. Gölün yüzeyini kaplayan algler güneş ışığının suyun altına inmesine pürüz oluyor ve trombolitleri boğuyor.
İnsanlığın 100 yılı aşkın müddette yarattığı gerilim faktörleri, bu binlerce yıllık organizmaların hayatta kalmasını zorlaştırdı. Tıpkı Noongar’ların Dreamtime anlatısındaki yılan Woggaal Maadjit üzere, insanların da onları korumak için ellerinden geleni yapması gerekiyor.
BBC Travel’ın “Stromatolites: The Earth’s oldest living lifeforms” başlıklı haberinden derlenmiştir.