Eşrefpaşa ve Altıntaş tarafından Kemeraltı Çarşısı’na kestirme yoldan inerken dik bir yokuşa sapınca karşınıza çıkıyor Damlacık. Yokuşun bir yanında “Taçsız Kral” lakaplı Metin Oktay’ın yetiştiği spor kulübü, çabucak az ilerisinde ta ötelerden sıcak ekmek kokusu duyulan fırın… Yokuşa paralel sokakların bir köşesinde ise insanların her gün mum yakarak dilek tuttuğu “Tezveren Dede” türbesi. İzmir’in en eski semtlerinden Damlacık, yolu oradan geçen rastgele birinde birinci olarak bu biçimde bir izlenim uyandırıyor.
Gezegen24.com’dan Sercan Engerek’in haberi şöyleki:
Halk lisanında Damlacık, Konak’taki tütün işletmelerinde çalışan personellerden almış ismini: Tütün işçileri meskenlerine gitmek için her akşam o dik yokuşu çıkana kadar alınlarından damla damla ter dökülürmüş. Araştırmacı-yazar Yaşar Ürük ise semtin en büyük özelliğinin “Mal Deresi” yahut “Santa Veneranda” suyu olduğunu, isminin buradan gelebileceğini yazıyor.
Üst sonu Antik Roma’dan kalma İpek Yolu’ndan başlayan Damlacık’ın deresi bir akıyor bir duruyor, damlamasa da çeşmeleri yerinde. 18. yüzyıl tarihindeki mescidi yıkılmaktan son anda kurtuldu, caminin altında olduğu var iseyılan “Asklepion Tapınağı” arkeolojik araştırmayı bekliyor ve Arnavut kaldırımlı sokağı hâlâ duruyor. Fakat son senelerda Konak’tan başınızı Varyant tarafına yanlışsız çevirdiğinizde güya yüzsenelerın tarihi orada hiç yaşanmamış üzere. Mahalleleriyle, insanlarıyla, kültürüyle Damlacık diye bir semt hiç olmamış sanki…
Müellif Ayşe Kilimci yedi yaşına kadar Damlacık’ta hayatış. | Fotoğraf: Kilimci’nin arşivi
“Adı Rahmet Apartmanı olan bir konutumuz vardı. Apartman dediğime bakmayın, iki katlıydı. Ortasında geniş bir avlu, tavanı gökyüzü olan, iki ya da üç bloktan oluşan bir konuttu. Köşesinden üst hakikat bir asma uzanırdı. Altımızda Yılmaz Bakkal… Öteki tarafta küçük bir atölyede nakışçı teyzeler… bu biçimde gazyağı satılırdı bakkallarda. Dükkânların önünde büyük büyük bidonlar olurdu. Yalnızca buradan değil o tarihte neredeyse bütün bakkallardan gazyağı kokusu yayılırdı. Bir de açık şarap kokusu…”
Edebiyatçı müellif Ayşe Kilimci, 1954 ila 1961 senelerında yaşadığı Damlacık’ı bu biçimde hatırlıyor. Yedi yaşına kadar yaşadığı mahallede çocukluğundan kalan iki yerden biri Varyant’ın çıkışındaki Etnografya Müzesi. Oburu ise bugün Vilayet Sıhhat Müdürlüğü olarak kullanılan, uzunca bir süre Memleket Hastanesi olarak anılan bina!
Memleket Hastanesi. Fotoğraf: Bahaeddin Rahmi Bediz, Foto Resne’nin arşivinden 25 Eylül 1930 (Girit’ten göç eden İzmir’in meşhur fotoğrafçısı)
Annesi hemşire olan Kilimci, işte bu hastanenin ardındaki sokakta o iki katlı konutta doğmuş. Birinci arkadaşlarını o konutta edinmiş, ilkokula orada başlamış, Damlacık’ın sokaklarında koşup oynamış…
Toplumsal hizmetler uzmanı olarak çalıştığı senelerda Ankara, İstanbul üzere kentlerde yaşayan Kilimci, emekliliğinde Ayvalık’a yerleşmiş. Fakat İzmir’de başlayan hayat seyahatini unutamıyor. Yüzünde beliren hüzünle karışık bir tebessümle çocukluk günlerine dönüyor:
“Bir gün kaçıp Çamlık köyünden olan aile dostlarımızın konutuna gittim. O gün kocaman bir bahçe ortasında un elediklerini hatırlıyorum. Bana fazlaca değişik gelmişti bu. Düzgün ki de orada takılıp kalmışım. Yoksa daha da uzaklaşacağım, beni bulamayacaklar. Komşu annenin ‘Aneey bu kaçmış’ sesi hâlâ kulağımda… Beni mecnun üzere arayan nineme teslim ettiler çabucak. Artık düşündüğümde demek ki bir sinema vardı orada; bir mahalle sineması… Ana karakter yahut figüransınız lakin her insanın ortasında olduğu gerçek bir sahne! yıllar daha sonra şunu anladım: Yerleri tarumar edilse de Damlacık bende insanlarıyla, sesleriyle, kokularıyla hâlâ yaşıyor.”
Bir mahalleyi mahalle yapan oradaki insanlardan, aşklardan, anılardan öbür nedir ki?.. Küçük bir çocukken orada hayatış bulunmasına karşın komşularını renkli, samimi ve kendisinde iz bırakan beşerler olarak anımsıyor. “Gelin kız”dan bahsediyor örneğin. Terzilik yaparmış bu kız. daha sonra nalıncılar sokağında çalışan bir delikanlıyla evlenmiş.
“Çok hoş bir kızdı; o gözler, kaşlar, endam… Mahalledeki herkes üzere yaşar, tıpkı lisanı konuşurdu… Lakin bir sırrı vardı bu yalnız kızın: Öldüğü vakit boynundaki haçtan anlaşılmıştı Ermeni olduğu. niye çekinmişti bilmiyorum lakin ölene kadar gerçek kimliğini saklamak zorunda kalmıştı” diye anlatıyor o bayanın öyküsünü ve ekliyor: “Bu ülkede beşerler keşke zorunda kalarak değil özgürce yaşayabilse.”
Damlacık’ta oturdukları periyotta üç konut değiştirmişler. Lakin kiracılığın pek de bir kıymeti olmadığını, kapı önleriyle, bahçelerle, ikindi çaylarıyla daima bir ortada yaşandığını aktarıyor.
yıllar daha sonra bir gün doğduğu mahalleyi görmek için Damlacık’a gittiğini söylüyor: “Orayı çepeçevre goren otobüs durağından üst yanlışsız şu biçimde bir baktım… Mahalle yerinde yok. Herhâlde başıma güneş geçti dedim. Gözlerimi yumdum açtım; baktım kara bir delik…”
Yıkımın akabinde, Sümer Mahallesi otopark hâline geldi. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 15 Ekim 2021
Yıkımı birinci Sümer Mahallesi yaşadı
Konak Tüneli’nin imali sırasında darbe alan Damlacık semtinin kıymetli bir kısmı yok oldu. Tünel çizgisinin altından geçtiği Damlacık’ta Bakanlar Kurulu’nun 2013 yılında aldığı acil kamulaştırma sonucuyla birinci vakit içinderda Sümer Mahallesi’nde 39 bina yıkıldı. Bir yıl daha sonra mahalledeki öteki meskenler ile Namık Kemal Mahallesi’nde oturan kimi mülk sahiplerinden meskenlerini boşaltmaları istendi. 2015’te eksper raporuna istinaden mahkeme tarafınca ağır hasarlı tespit edilen mahallelerdeki 64 bina da “can ve mal güvenliği açısından önemli risk taşıdığı nedeni öne sürülerek” farklı tarihlerde yıkıldı. bir daha yapma bedeli ile kamulaştırma hududunda kalan binaların rayiç bedelleri mülk sahiplerine ödenirken mahalleden göçen semt sakinleri de öbür yerlerde hayat kurmaya çalıştı.
“hiç bir vakit konutumuzu satmayı düşünmedik”
Bugün etraftaki resmî ve özel kurumların otoparkı hâline gelen Sümer Mahallesi’ndeki sokaklar haritadan silinmiş durumda. Lakin meskenlerinin tünel inşasıyla ellerinden kayıp gitmesi semtlinin hayatında derin izler bıraktı. Tünelin tam üzerindeki sokaklardan birinde oturmuş olan Emel Hanım (74), “Bir türlü tadilat ruhsatı alamadığımız için konutumuza bakım yapamıyorduk lakin hiç bir vakit satmayı da düşünmedik. Semt şayet bu duruma getirilmeseydi, tadilat müsaadesi verilseydi burada oturmak isterdim” diyor.
Emel Hanım 1966 yılında Damlacık’a gelin gelmiş. Yalnız semtin değil, Konak’ın merkezinin genel durumunu bugün hayıflanarak anlatıyor: “Sarıkışla yeni yıkılmıştı. Lakin deniz kıyı bulvarı için daha doldurulmamıştı. Ne şu anki SGK blokları vardı ne de beton yığını epeyce katlı otopark. Konak İskelesi’nde vapurdan indiğiniz vakit artık ortasında Opera ve Ulusal Kütüphane’nin bulunduğu Elhamra Sineması karşınızdaydı.”
Küçük ancak denizi nazarann, üç katlı ahşap bir konutta oturmuşlar senelerca. Çocuklarını bu meskende büyütmüş, saçlarına birinci aklar bu meskende düşmüş, sevinçleri olduğu üzere eşini kaybettiğinde vefatları acıları da burada hayatış. Tünel inşaatı başlatıldıktan daha sonra bir gün “eviniz istimlak edilecek” diye bir yazı ulaşmış ellerine. Emel Hanım, meskenlerini çabucak boşaltmak zorunda kaldıklarını hatırlatıyor.
Kamulaştırmadan gelen parayla güç de olsa başını sokabilecek bir konut alabilmiş. Fakat kendileri üzere birfazlaca komşusunun maddî manada da kayıp yaşadığını söylüyor: “Eşdeğer olarak örneğin Halilrıfatpaşa semtindeki bir meskenin metrekaresi üç bin liradan gösterilirken metrekarede bize verilen bin liraydı. bir daha konutumuza iki dakika uzaklıktaki YKM ve etrafının metrekaresi bu biçimde 18 bin liraydı. Konutlar eski olduğu için bedeli yoktu tahminen fakat pozisyon olarak parsel kıymetliydi. Madem bir kusur kararı konutumuz ağır hasarlı diye kamulaştırıldı, isterdim ki gerçek bedeli teslim edilsin.”
Damlacık, Arnavut kaldırımlı bir sokağın ucunda başlıyor ve tarihi İpek Yolu’nun olduğu yerde sonlanıyor. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 12 Ekim 2021
Halk konutunu yenileyemiyor
Damlacık’ın hangi sokağına girseniz sessizlik hâkim artık. Kıt kanaat geçinen beşerler hayatlarında bu biçimde bir gedik açılmasından, yıkıntılar içinde bırakılmaktan dolayı kırgın… Tünel projesi telafisi güç sonuçlar çıkarmış ortaya.
Namık Kemal Mahallesi’nde 96 yaşındaki annesi ve ablasıyla birlikte yaşayan zabıta emeklisi Naim Yazıcı, yedi yıldır tek başına yetkili makamlara sesini duyurmaya çalışıyor. Başvurmadığı idarî kurum, İzmir’de röportaj vermediği gazeteci kalmamış.
2015 yılında meskeni orta hasarlı tespit edilen Yazıcı, yaşadıkları meskenin bölgedeki öbür binalar üzere 1955 yılında periyodun koşullarına göre mühendislik hizmeti almadan ve sarsıntı yönetmeliklerindilk evvel inşa edildiğini söylüyor. Oturdukları konutun gerisindeki parsellerde ağır hasarlı raporu verilen binalar yıkılınca meskenlerinin temeli su almaya başlamış:
“O parsellerin bulunduğu alana ölçüsüz bir beton döküldü fakat yararı olmadı. İki sokak içinde yedi metre kot farkı var. Bundan dolayı oradaki toprağın çektiği yağmur suyu bizim binaya geliyor. Meskenin temeli su alıyor. Zelzele öldürmez bina öldürür diyorlar. Burada can güvenliğimizden kaygılıyız. Meskenimiz daha berbat olur da yıkılma noktasına gelirse yandaki parselle birleşmeden inşaat yapamıyoruz.”
Damlacık’ta kültür varlığı olarak tescilli epeyce sayıda bina mevcut. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 27 Nisan 2021
Damlacık kentsel ve 3. derece arkeolojik sit alanında yer alıyor. Damlacık’ı kapsayan Kemeraltı 1. Etap Müdafaa Emelli Revizyon İmar Planı’na nazaran yeni yapılacak yapılar iki kat imarlı. Büyüklüğü 40 ile 80 metrekare içindeki parsellerin birleştirilmesi şartıyla mülk sahipleri “konut tercihli pansiyon projesi” alabiliyor. Fakat inşaat sırasında tarihî eser bulgusuna rastlanması durumunda parselin istimlak edilme mümkünlüğü yüksek. Bu yüzden semtin eski sakinleri yıkılan meskenlerini “bir daha yapma bedeli” ödense de sorun yaşamamak için semte tekrar hiç uğramamış.
İzmir Büyükşehir Belediyesi (İBB) ve Konak Belediyesi’ne Damlacık’la ilgili kentsel dönüşüm yahut yenileme planı olup olmadığını sorduk. Vilayet ve ilçe belediyeleri verdiği yazılı karşılıkta semtteki yapılaşmaların yürürlükteki “Kemeraltı 1. Etap Muhafaza Emelli Revizyon İmar Planı” ile İzmir 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Şurasının kararları doğrultusunda yapıldığına dikkat çekti.
Damlacık sakini Naim Yazıcı, Namık Kemal Mahallesi. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 23 Ekim 2021
“Semt senelerca ihmal edildi”
“Tarihî dönüşüm projesi” sıkıntıya deva değil
Damlacık ve etrafında 20. yüzyılın başlarında inşa edilen, pek birden fazla bakımsızlıktan yıkılan, yıkılma noktasında olan, kapı ve penceresi yağmalanan kültür varlığı olarak tescilli epeyce sayıda bina mevcut. Bu binaların 11’i tünel niçiniyle kamulaştırılan alanda bulunuyor. Özel mülkiyete ilişkin sıradan yapılar istimlak edilirken kamulaştırma hududundaki tescilli binaların mülkiyeti de Karayolları Genel Müdürlüğü’ne geçti.
Kamulaştırılan alanda 2021’de uygulanmak üzere “restorasyon ve peyzaj düzenleme projesi” duyuruldu. Detayları gizlenen proje uygulanırsa yıkılan tescilli yapılar restore edilecek. Sorularımızı yanıtlayan İzmir Valiliği bünyesindeki Yatırım İzleme ve Uyum Başkanlığı, “tarihî dönüşüm” diye ilân edilmiş olan projenin şu anda ihale etabında olduğunu bildirdi.
Lakin Uyum Başkanlığı’ndan restore edildikten daha sonra otel, hostel, kafeterya, restoran olarak kullanılacağı belirtilen tescilli binaların hangi ekonomik modelle kimler tarafınca işletileceğine yönelik bilgi verilmedi. Konutları istimlak edilen semt sakinleri, kamulaştırma süreci sırasında Karayolları ile imzaladıkları muahede gereği kamulaştırılan alandan ticarî kâr sağlanamayacağını hatırlatıyor.
Kendini Damlacık’a adayan Yazıcı, salt “restorasyon” ve peyzaj düzenleme projesinin semtin meselelerini çözemeyeceği görüşünde. Tarihî Damlacık’ın Konak merkezinin siluetini oluşturduğunu lisana getiren Yazıcı “semt senelerca ihmal edildi, burada vatandaşların hukukunu koruyarak kamulaştırma alanının haricinde kalan eski, zelzeleye dayanıksız binaların yenilenmesi için devlet dayanağı bekliyoruz. Sorun yalnızca 11 adet tescilli bina değil. Bölgede 12., 13., 14. tescilli yapı yıkılmaktan nasıl kurtarılacak? Kamulaştırılan alanın yıllardır İzmir’e kazandırılacağı söyleniyor, bu nasıl yapılacak bilmiyorum ancak geri kalan ne olacak?” diye soruyor.
Varyant çıkışından Damlacık. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 15 Ekim 2021
Karayolları sekiz yıl daha sonra: “Kusurumuz yok”
Damlacık’ın tarihî dokusu niye kurban edildi? niye senelerca atıl durumda kaldı? Adalet ve Kalkınma Partili (AKP) Binali Yıldırım’ın İzmir için vaat ettiği “35 proje” ortasında yer alan Konak Tüneli’nin inşaatını başlatan Karayolları Genel Müdürlüğü birinci kamulaştırma sürecinden sekiz yıl daha sonra, 26 Temmuz 2021 tarihinde Bilgi Edinme Kanunu kapsamında sorularımızı yanıtladı. Karayolları verdiği yazılı cevapta “Yüklenicinin ve yönetimin rastgele bir kusuru olmaksızın tünel güzergâhında bulunan bir kısım binalarda hasarlar meydana gelmiştir” tabirlerini kullandı.
Tünel inşaatı 24 Eylül 2011’de Karayolları Genel Müdürlüğünün işi ihalesiz verdiği yüklenici firmalar tarafınca başlatılmıştı. Meslek odaları ve ilçe belediyesi, bölgenin sit statüsü yok sayıldığı, Çevresel Tesir Kıymetlendirme (ÇED) raporundan muaf tutulduğu ve jeolojik açıdan tehlike oluşturduğu nedeni öne sürülerek projeyi yargıya taşıdı. Fakat periyodun Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım’ın “sit ise de yapılır, değilse de yapılır” dediği tünelin inşaatı devam etti ve tünel 2015’te Konak’ta yaya üstgeçidi yapılmadan araç trafiğine açıldı.
Kent hataları “beyaz yakalı suçlar”
Tarihî semtin geleceğini etkileyen Konak Tüneli, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliğinin (TMMOB) 2019’da yayımladığı “İzmir Kent Cürümleri Haritası”nda “kente karşı işlenmiş suçlar” içinde yer alıyor.
“Kent suçu” kavramına açıklık getiren kent plancısı Zeynep Yıldırım, kent kabahatlerinin “beyaz yakalı suçlar” olduğunun altını çiziyor: “O devirde Binali Yıldırım daima İzmir’e bir proje öneriyordu. Bunların birden fazla da ulaşımla ilgiliydi. Diyordu ki ‘siz İzmirlilerin ulaşım hakkını elinden alamazsınız.’ bu biçimdelikle evvel ‘mağduriyet’ üretiliyor. daha sonrasında o süreç içselleştiriliyor. İşte tam da o hegemonik lisan üzerinden tahakküm kurmaya çalışan beyaz yakalı hatalar bunlar. Alelâde sokaktan geçen insanların işleyebileceği cürümler değil.”
Damlacık’ta tünelle bir arada başlayan huzursuzluk semt beşerinin uzun yıllar yıkıntılar içinde bırakılmasıyla arttı. Şantiye imajı, güvenlik meseleleri, çökme tehlikesi bulunan binalar Damlacık’ın günümüzdeki siluetini oluşturdu.
Pamukkale Üniversitesi Kent ve Bölge Planlama Bölümü’nde öğretim üyesi Dr. Dalya Hazar Kalonya, tünelin muhafaza alanında olmasına karşın Muhafaza Bölge Kurulu’nun sonucu beklenmeden semtin altından geçirilmesine reaksiyonlu.
Hazar Kalonya, yıllar ortasında hiç bir şey yapılmayıp bir gün salt “restorasyon ve peyzaj projesi” başlatılmasını ise “bilinçli bir köhneleştirme sürecinin parçası” diye yorumluyor. Damlacık’la Kemeraltı’nın birebir “plan” üzerinden “korunduğuna” dikkat çeken Hazar-Kalonya, “bu biçimde yerleri noktasal değişikliklerle mesela binaların yıkılmasını bekleyerek, araziyi ucuzlatarak, el değiştirterek ‘soylulaştırma’ sürecine tâbi tutarlar” diyor.
Birinci defa sosyolog Ruth Glass tarafınca kullanılan “soylulaştırma” yahut “mutenalaştırma” orta ve üst sınıfların, dar gelirlilerin ve personel sınıfının yaşadığı kent merkezlerindeki semtlere yerleşme süreci olarak tanımlanıyor. Hazar Kalonya, soylulaştırmanın bir bölgenin asayiş meselelerini çözebileceği üzere o mahallede yaşayan insanların yerinden edilmesine de niye olduğunu anlatıyor. bu biçimde bir süreçten ortaya çıkan kentsel rantın genelde kamuya geri döndürülemediğini vurgulayan Hazar Kalonya şöyleki devam ediyor:
“Çeşitli projeler ile birkaç binayı yenileyip binaların kullanım işlevini değiştirirler. Mevcut durumda konut olan yer turizm alanı olup ticarî işletmeye açılır. çabucak sonrasında etrafındaki başka binalar da sosyokültürel ortam da değişmeye başlar. Damlacık tarihî dokusunun yanında körfeze nazır pozisyonuyla da İzmir’in gözbebeği bir bölge. ötürüsıyla üzerinde hayli önemli bir rant talebi var. ‘Kemeraltı ve Etrafı Kentsel Yenileme Alanı’ projeleri yürüten TARKEM isimli şirketin idaresi her ne kadar lokal idaredeymiş üzere görünse de sermayenin ağır bastığı bir kuruluş. Niyet okumak üzere olmasın fakat oradaki beşerler çok yıl rant talebiyle yalnız bırakılmış ve en nihayetinde orayı terk etmeye zorlanmış olabilir.”
“Mal Deresi”nin geçtiği Damlacık ile şimdiki Varyant bölgesi. 1600’lü yılların ortalarından itibaren gömüye açılan ve 1926’da resmen nakledilen Yahudi Maşatlığı buradaydı. | Fotoğraf: Ethem Ruhi Taga, eski ismiyle Yolbedestani (İzmir’in görsel benliğini kayıt altına alan, kentin değerli fotoğrafçılarından)
100 yıl evvel de mezarlık kaldırılmış
Konak Tüneli hafriyatında 2013’te Etnografya Müzesi’nin etrafında Yahudilere ilişkin 336 mezar ve 900’den çok insan kemiği bulundu.
Sıhhiye Nizamnamesi (1868) yayımlanana kadar gömüye açık olan mezarlığın bulunduğu arazinin haritasına ulaşan tarih araştırmacısı Dr. Siren Bora, 1842’de 242 dönüm olan maşatlık toprağının imara açıldıktan daha sonra 115 dönüme düştüğünü söylüyor.
Bora’nın verdiği bilgiye nazaran, Osmanlı-Rus Savaşları (1877-1878) daha sonrası İzmir’e iskân edilen muhacirlere mahallî idarenin konut inşasıyla evvel arazi tecavüzleri oldu. 1907 yılında Yahudi Cemaati, mezarlık toprağının bir kısmını 1851’de açılan Gureba-i Müslimin Hastanesi’ne (Cumhuriyet periyodunda Memleket Hastanesi ismini aldı) bağışladı.
Maşatlıkta 1914 yılından daha sonra hızlanan yapılaşma 1919’da Yunan İşgal Kuvvetleri Komiserliği tarafınca da devam ettirildi. İşgal Kuvvetleri Komiserliği, 1921’de mezarlığın resmen naklini kararlaştırdı. Yahudi Cemaati bir dizi teşebbüste olmasına karşın nakil süreci önlenemedi.
Dr. Siren Bora, bugün Etnografya Müzesi’nin yanı sıra Varyant, Arkeoloji Müzesi, Karataş Kız Lisesi, Selimiye Camii, Sarıkamış İlkokulu’nun da üzerinde bulunduğu Yahudi Maşatlığı’ndaki mezarların taşınma sürecinin 1926’ya kadar sürdüğünü belirtti. 2013’te tünel inşaatında bulunan kemikler ise Gürçeşme’deki Musevi Mezarlığı’na nakledildi.
Gezegen24.com’dan Sercan Engerek’in haberi şöyleki:
Halk lisanında Damlacık, Konak’taki tütün işletmelerinde çalışan personellerden almış ismini: Tütün işçileri meskenlerine gitmek için her akşam o dik yokuşu çıkana kadar alınlarından damla damla ter dökülürmüş. Araştırmacı-yazar Yaşar Ürük ise semtin en büyük özelliğinin “Mal Deresi” yahut “Santa Veneranda” suyu olduğunu, isminin buradan gelebileceğini yazıyor.
Üst sonu Antik Roma’dan kalma İpek Yolu’ndan başlayan Damlacık’ın deresi bir akıyor bir duruyor, damlamasa da çeşmeleri yerinde. 18. yüzyıl tarihindeki mescidi yıkılmaktan son anda kurtuldu, caminin altında olduğu var iseyılan “Asklepion Tapınağı” arkeolojik araştırmayı bekliyor ve Arnavut kaldırımlı sokağı hâlâ duruyor. Fakat son senelerda Konak’tan başınızı Varyant tarafına yanlışsız çevirdiğinizde güya yüzsenelerın tarihi orada hiç yaşanmamış üzere. Mahalleleriyle, insanlarıyla, kültürüyle Damlacık diye bir semt hiç olmamış sanki…
Müellif Ayşe Kilimci yedi yaşına kadar Damlacık’ta hayatış. | Fotoğraf: Kilimci’nin arşivi
“Adı Rahmet Apartmanı olan bir konutumuz vardı. Apartman dediğime bakmayın, iki katlıydı. Ortasında geniş bir avlu, tavanı gökyüzü olan, iki ya da üç bloktan oluşan bir konuttu. Köşesinden üst hakikat bir asma uzanırdı. Altımızda Yılmaz Bakkal… Öteki tarafta küçük bir atölyede nakışçı teyzeler… bu biçimde gazyağı satılırdı bakkallarda. Dükkânların önünde büyük büyük bidonlar olurdu. Yalnızca buradan değil o tarihte neredeyse bütün bakkallardan gazyağı kokusu yayılırdı. Bir de açık şarap kokusu…”
Edebiyatçı müellif Ayşe Kilimci, 1954 ila 1961 senelerında yaşadığı Damlacık’ı bu biçimde hatırlıyor. Yedi yaşına kadar yaşadığı mahallede çocukluğundan kalan iki yerden biri Varyant’ın çıkışındaki Etnografya Müzesi. Oburu ise bugün Vilayet Sıhhat Müdürlüğü olarak kullanılan, uzunca bir süre Memleket Hastanesi olarak anılan bina!
Memleket Hastanesi. Fotoğraf: Bahaeddin Rahmi Bediz, Foto Resne’nin arşivinden 25 Eylül 1930 (Girit’ten göç eden İzmir’in meşhur fotoğrafçısı)
Annesi hemşire olan Kilimci, işte bu hastanenin ardındaki sokakta o iki katlı konutta doğmuş. Birinci arkadaşlarını o konutta edinmiş, ilkokula orada başlamış, Damlacık’ın sokaklarında koşup oynamış…
Toplumsal hizmetler uzmanı olarak çalıştığı senelerda Ankara, İstanbul üzere kentlerde yaşayan Kilimci, emekliliğinde Ayvalık’a yerleşmiş. Fakat İzmir’de başlayan hayat seyahatini unutamıyor. Yüzünde beliren hüzünle karışık bir tebessümle çocukluk günlerine dönüyor:
“Bir gün kaçıp Çamlık köyünden olan aile dostlarımızın konutuna gittim. O gün kocaman bir bahçe ortasında un elediklerini hatırlıyorum. Bana fazlaca değişik gelmişti bu. Düzgün ki de orada takılıp kalmışım. Yoksa daha da uzaklaşacağım, beni bulamayacaklar. Komşu annenin ‘Aneey bu kaçmış’ sesi hâlâ kulağımda… Beni mecnun üzere arayan nineme teslim ettiler çabucak. Artık düşündüğümde demek ki bir sinema vardı orada; bir mahalle sineması… Ana karakter yahut figüransınız lakin her insanın ortasında olduğu gerçek bir sahne! yıllar daha sonra şunu anladım: Yerleri tarumar edilse de Damlacık bende insanlarıyla, sesleriyle, kokularıyla hâlâ yaşıyor.”
Bir mahalleyi mahalle yapan oradaki insanlardan, aşklardan, anılardan öbür nedir ki?.. Küçük bir çocukken orada hayatış bulunmasına karşın komşularını renkli, samimi ve kendisinde iz bırakan beşerler olarak anımsıyor. “Gelin kız”dan bahsediyor örneğin. Terzilik yaparmış bu kız. daha sonra nalıncılar sokağında çalışan bir delikanlıyla evlenmiş.
“Çok hoş bir kızdı; o gözler, kaşlar, endam… Mahalledeki herkes üzere yaşar, tıpkı lisanı konuşurdu… Lakin bir sırrı vardı bu yalnız kızın: Öldüğü vakit boynundaki haçtan anlaşılmıştı Ermeni olduğu. niye çekinmişti bilmiyorum lakin ölene kadar gerçek kimliğini saklamak zorunda kalmıştı” diye anlatıyor o bayanın öyküsünü ve ekliyor: “Bu ülkede beşerler keşke zorunda kalarak değil özgürce yaşayabilse.”
Damlacık’ta oturdukları periyotta üç konut değiştirmişler. Lakin kiracılığın pek de bir kıymeti olmadığını, kapı önleriyle, bahçelerle, ikindi çaylarıyla daima bir ortada yaşandığını aktarıyor.
yıllar daha sonra bir gün doğduğu mahalleyi görmek için Damlacık’a gittiğini söylüyor: “Orayı çepeçevre goren otobüs durağından üst yanlışsız şu biçimde bir baktım… Mahalle yerinde yok. Herhâlde başıma güneş geçti dedim. Gözlerimi yumdum açtım; baktım kara bir delik…”
Yıkımın akabinde, Sümer Mahallesi otopark hâline geldi. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 15 Ekim 2021
Yıkımı birinci Sümer Mahallesi yaşadı
Konak Tüneli’nin imali sırasında darbe alan Damlacık semtinin kıymetli bir kısmı yok oldu. Tünel çizgisinin altından geçtiği Damlacık’ta Bakanlar Kurulu’nun 2013 yılında aldığı acil kamulaştırma sonucuyla birinci vakit içinderda Sümer Mahallesi’nde 39 bina yıkıldı. Bir yıl daha sonra mahalledeki öteki meskenler ile Namık Kemal Mahallesi’nde oturan kimi mülk sahiplerinden meskenlerini boşaltmaları istendi. 2015’te eksper raporuna istinaden mahkeme tarafınca ağır hasarlı tespit edilen mahallelerdeki 64 bina da “can ve mal güvenliği açısından önemli risk taşıdığı nedeni öne sürülerek” farklı tarihlerde yıkıldı. bir daha yapma bedeli ile kamulaştırma hududunda kalan binaların rayiç bedelleri mülk sahiplerine ödenirken mahalleden göçen semt sakinleri de öbür yerlerde hayat kurmaya çalıştı.
“hiç bir vakit konutumuzu satmayı düşünmedik”
Bugün etraftaki resmî ve özel kurumların otoparkı hâline gelen Sümer Mahallesi’ndeki sokaklar haritadan silinmiş durumda. Lakin meskenlerinin tünel inşasıyla ellerinden kayıp gitmesi semtlinin hayatında derin izler bıraktı. Tünelin tam üzerindeki sokaklardan birinde oturmuş olan Emel Hanım (74), “Bir türlü tadilat ruhsatı alamadığımız için konutumuza bakım yapamıyorduk lakin hiç bir vakit satmayı da düşünmedik. Semt şayet bu duruma getirilmeseydi, tadilat müsaadesi verilseydi burada oturmak isterdim” diyor.
Emel Hanım 1966 yılında Damlacık’a gelin gelmiş. Yalnız semtin değil, Konak’ın merkezinin genel durumunu bugün hayıflanarak anlatıyor: “Sarıkışla yeni yıkılmıştı. Lakin deniz kıyı bulvarı için daha doldurulmamıştı. Ne şu anki SGK blokları vardı ne de beton yığını epeyce katlı otopark. Konak İskelesi’nde vapurdan indiğiniz vakit artık ortasında Opera ve Ulusal Kütüphane’nin bulunduğu Elhamra Sineması karşınızdaydı.”
Küçük ancak denizi nazarann, üç katlı ahşap bir konutta oturmuşlar senelerca. Çocuklarını bu meskende büyütmüş, saçlarına birinci aklar bu meskende düşmüş, sevinçleri olduğu üzere eşini kaybettiğinde vefatları acıları da burada hayatış. Tünel inşaatı başlatıldıktan daha sonra bir gün “eviniz istimlak edilecek” diye bir yazı ulaşmış ellerine. Emel Hanım, meskenlerini çabucak boşaltmak zorunda kaldıklarını hatırlatıyor.
Kamulaştırmadan gelen parayla güç de olsa başını sokabilecek bir konut alabilmiş. Fakat kendileri üzere birfazlaca komşusunun maddî manada da kayıp yaşadığını söylüyor: “Eşdeğer olarak örneğin Halilrıfatpaşa semtindeki bir meskenin metrekaresi üç bin liradan gösterilirken metrekarede bize verilen bin liraydı. bir daha konutumuza iki dakika uzaklıktaki YKM ve etrafının metrekaresi bu biçimde 18 bin liraydı. Konutlar eski olduğu için bedeli yoktu tahminen fakat pozisyon olarak parsel kıymetliydi. Madem bir kusur kararı konutumuz ağır hasarlı diye kamulaştırıldı, isterdim ki gerçek bedeli teslim edilsin.”
Damlacık, Arnavut kaldırımlı bir sokağın ucunda başlıyor ve tarihi İpek Yolu’nun olduğu yerde sonlanıyor. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 12 Ekim 2021
Halk konutunu yenileyemiyor
Damlacık’ın hangi sokağına girseniz sessizlik hâkim artık. Kıt kanaat geçinen beşerler hayatlarında bu biçimde bir gedik açılmasından, yıkıntılar içinde bırakılmaktan dolayı kırgın… Tünel projesi telafisi güç sonuçlar çıkarmış ortaya.
Namık Kemal Mahallesi’nde 96 yaşındaki annesi ve ablasıyla birlikte yaşayan zabıta emeklisi Naim Yazıcı, yedi yıldır tek başına yetkili makamlara sesini duyurmaya çalışıyor. Başvurmadığı idarî kurum, İzmir’de röportaj vermediği gazeteci kalmamış.
2015 yılında meskeni orta hasarlı tespit edilen Yazıcı, yaşadıkları meskenin bölgedeki öbür binalar üzere 1955 yılında periyodun koşullarına göre mühendislik hizmeti almadan ve sarsıntı yönetmeliklerindilk evvel inşa edildiğini söylüyor. Oturdukları konutun gerisindeki parsellerde ağır hasarlı raporu verilen binalar yıkılınca meskenlerinin temeli su almaya başlamış:
“O parsellerin bulunduğu alana ölçüsüz bir beton döküldü fakat yararı olmadı. İki sokak içinde yedi metre kot farkı var. Bundan dolayı oradaki toprağın çektiği yağmur suyu bizim binaya geliyor. Meskenin temeli su alıyor. Zelzele öldürmez bina öldürür diyorlar. Burada can güvenliğimizden kaygılıyız. Meskenimiz daha berbat olur da yıkılma noktasına gelirse yandaki parselle birleşmeden inşaat yapamıyoruz.”
Damlacık’ta kültür varlığı olarak tescilli epeyce sayıda bina mevcut. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 27 Nisan 2021
Damlacık kentsel ve 3. derece arkeolojik sit alanında yer alıyor. Damlacık’ı kapsayan Kemeraltı 1. Etap Müdafaa Emelli Revizyon İmar Planı’na nazaran yeni yapılacak yapılar iki kat imarlı. Büyüklüğü 40 ile 80 metrekare içindeki parsellerin birleştirilmesi şartıyla mülk sahipleri “konut tercihli pansiyon projesi” alabiliyor. Fakat inşaat sırasında tarihî eser bulgusuna rastlanması durumunda parselin istimlak edilme mümkünlüğü yüksek. Bu yüzden semtin eski sakinleri yıkılan meskenlerini “bir daha yapma bedeli” ödense de sorun yaşamamak için semte tekrar hiç uğramamış.
İzmir Büyükşehir Belediyesi (İBB) ve Konak Belediyesi’ne Damlacık’la ilgili kentsel dönüşüm yahut yenileme planı olup olmadığını sorduk. Vilayet ve ilçe belediyeleri verdiği yazılı karşılıkta semtteki yapılaşmaların yürürlükteki “Kemeraltı 1. Etap Muhafaza Emelli Revizyon İmar Planı” ile İzmir 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Şurasının kararları doğrultusunda yapıldığına dikkat çekti.
Damlacık sakini Naim Yazıcı, Namık Kemal Mahallesi. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 23 Ekim 2021
“Semt senelerca ihmal edildi”
“Tarihî dönüşüm projesi” sıkıntıya deva değil
Damlacık ve etrafında 20. yüzyılın başlarında inşa edilen, pek birden fazla bakımsızlıktan yıkılan, yıkılma noktasında olan, kapı ve penceresi yağmalanan kültür varlığı olarak tescilli epeyce sayıda bina mevcut. Bu binaların 11’i tünel niçiniyle kamulaştırılan alanda bulunuyor. Özel mülkiyete ilişkin sıradan yapılar istimlak edilirken kamulaştırma hududundaki tescilli binaların mülkiyeti de Karayolları Genel Müdürlüğü’ne geçti.
Kamulaştırılan alanda 2021’de uygulanmak üzere “restorasyon ve peyzaj düzenleme projesi” duyuruldu. Detayları gizlenen proje uygulanırsa yıkılan tescilli yapılar restore edilecek. Sorularımızı yanıtlayan İzmir Valiliği bünyesindeki Yatırım İzleme ve Uyum Başkanlığı, “tarihî dönüşüm” diye ilân edilmiş olan projenin şu anda ihale etabında olduğunu bildirdi.
Lakin Uyum Başkanlığı’ndan restore edildikten daha sonra otel, hostel, kafeterya, restoran olarak kullanılacağı belirtilen tescilli binaların hangi ekonomik modelle kimler tarafınca işletileceğine yönelik bilgi verilmedi. Konutları istimlak edilen semt sakinleri, kamulaştırma süreci sırasında Karayolları ile imzaladıkları muahede gereği kamulaştırılan alandan ticarî kâr sağlanamayacağını hatırlatıyor.
Kendini Damlacık’a adayan Yazıcı, salt “restorasyon” ve peyzaj düzenleme projesinin semtin meselelerini çözemeyeceği görüşünde. Tarihî Damlacık’ın Konak merkezinin siluetini oluşturduğunu lisana getiren Yazıcı “semt senelerca ihmal edildi, burada vatandaşların hukukunu koruyarak kamulaştırma alanının haricinde kalan eski, zelzeleye dayanıksız binaların yenilenmesi için devlet dayanağı bekliyoruz. Sorun yalnızca 11 adet tescilli bina değil. Bölgede 12., 13., 14. tescilli yapı yıkılmaktan nasıl kurtarılacak? Kamulaştırılan alanın yıllardır İzmir’e kazandırılacağı söyleniyor, bu nasıl yapılacak bilmiyorum ancak geri kalan ne olacak?” diye soruyor.
Varyant çıkışından Damlacık. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 15 Ekim 2021
Karayolları sekiz yıl daha sonra: “Kusurumuz yok”
Damlacık’ın tarihî dokusu niye kurban edildi? niye senelerca atıl durumda kaldı? Adalet ve Kalkınma Partili (AKP) Binali Yıldırım’ın İzmir için vaat ettiği “35 proje” ortasında yer alan Konak Tüneli’nin inşaatını başlatan Karayolları Genel Müdürlüğü birinci kamulaştırma sürecinden sekiz yıl daha sonra, 26 Temmuz 2021 tarihinde Bilgi Edinme Kanunu kapsamında sorularımızı yanıtladı. Karayolları verdiği yazılı cevapta “Yüklenicinin ve yönetimin rastgele bir kusuru olmaksızın tünel güzergâhında bulunan bir kısım binalarda hasarlar meydana gelmiştir” tabirlerini kullandı.
Tünel inşaatı 24 Eylül 2011’de Karayolları Genel Müdürlüğünün işi ihalesiz verdiği yüklenici firmalar tarafınca başlatılmıştı. Meslek odaları ve ilçe belediyesi, bölgenin sit statüsü yok sayıldığı, Çevresel Tesir Kıymetlendirme (ÇED) raporundan muaf tutulduğu ve jeolojik açıdan tehlike oluşturduğu nedeni öne sürülerek projeyi yargıya taşıdı. Fakat periyodun Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım’ın “sit ise de yapılır, değilse de yapılır” dediği tünelin inşaatı devam etti ve tünel 2015’te Konak’ta yaya üstgeçidi yapılmadan araç trafiğine açıldı.
Kent hataları “beyaz yakalı suçlar”
Tarihî semtin geleceğini etkileyen Konak Tüneli, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliğinin (TMMOB) 2019’da yayımladığı “İzmir Kent Cürümleri Haritası”nda “kente karşı işlenmiş suçlar” içinde yer alıyor.
“Kent suçu” kavramına açıklık getiren kent plancısı Zeynep Yıldırım, kent kabahatlerinin “beyaz yakalı suçlar” olduğunun altını çiziyor: “O devirde Binali Yıldırım daima İzmir’e bir proje öneriyordu. Bunların birden fazla da ulaşımla ilgiliydi. Diyordu ki ‘siz İzmirlilerin ulaşım hakkını elinden alamazsınız.’ bu biçimdelikle evvel ‘mağduriyet’ üretiliyor. daha sonrasında o süreç içselleştiriliyor. İşte tam da o hegemonik lisan üzerinden tahakküm kurmaya çalışan beyaz yakalı hatalar bunlar. Alelâde sokaktan geçen insanların işleyebileceği cürümler değil.”
Damlacık’ta tünelle bir arada başlayan huzursuzluk semt beşerinin uzun yıllar yıkıntılar içinde bırakılmasıyla arttı. Şantiye imajı, güvenlik meseleleri, çökme tehlikesi bulunan binalar Damlacık’ın günümüzdeki siluetini oluşturdu.
Pamukkale Üniversitesi Kent ve Bölge Planlama Bölümü’nde öğretim üyesi Dr. Dalya Hazar Kalonya, tünelin muhafaza alanında olmasına karşın Muhafaza Bölge Kurulu’nun sonucu beklenmeden semtin altından geçirilmesine reaksiyonlu.
Hazar Kalonya, yıllar ortasında hiç bir şey yapılmayıp bir gün salt “restorasyon ve peyzaj projesi” başlatılmasını ise “bilinçli bir köhneleştirme sürecinin parçası” diye yorumluyor. Damlacık’la Kemeraltı’nın birebir “plan” üzerinden “korunduğuna” dikkat çeken Hazar-Kalonya, “bu biçimde yerleri noktasal değişikliklerle mesela binaların yıkılmasını bekleyerek, araziyi ucuzlatarak, el değiştirterek ‘soylulaştırma’ sürecine tâbi tutarlar” diyor.
Birinci defa sosyolog Ruth Glass tarafınca kullanılan “soylulaştırma” yahut “mutenalaştırma” orta ve üst sınıfların, dar gelirlilerin ve personel sınıfının yaşadığı kent merkezlerindeki semtlere yerleşme süreci olarak tanımlanıyor. Hazar Kalonya, soylulaştırmanın bir bölgenin asayiş meselelerini çözebileceği üzere o mahallede yaşayan insanların yerinden edilmesine de niye olduğunu anlatıyor. bu biçimde bir süreçten ortaya çıkan kentsel rantın genelde kamuya geri döndürülemediğini vurgulayan Hazar Kalonya şöyleki devam ediyor:
“Çeşitli projeler ile birkaç binayı yenileyip binaların kullanım işlevini değiştirirler. Mevcut durumda konut olan yer turizm alanı olup ticarî işletmeye açılır. çabucak sonrasında etrafındaki başka binalar da sosyokültürel ortam da değişmeye başlar. Damlacık tarihî dokusunun yanında körfeze nazır pozisyonuyla da İzmir’in gözbebeği bir bölge. ötürüsıyla üzerinde hayli önemli bir rant talebi var. ‘Kemeraltı ve Etrafı Kentsel Yenileme Alanı’ projeleri yürüten TARKEM isimli şirketin idaresi her ne kadar lokal idaredeymiş üzere görünse de sermayenin ağır bastığı bir kuruluş. Niyet okumak üzere olmasın fakat oradaki beşerler çok yıl rant talebiyle yalnız bırakılmış ve en nihayetinde orayı terk etmeye zorlanmış olabilir.”
“Mal Deresi”nin geçtiği Damlacık ile şimdiki Varyant bölgesi. 1600’lü yılların ortalarından itibaren gömüye açılan ve 1926’da resmen nakledilen Yahudi Maşatlığı buradaydı. | Fotoğraf: Ethem Ruhi Taga, eski ismiyle Yolbedestani (İzmir’in görsel benliğini kayıt altına alan, kentin değerli fotoğrafçılarından)
100 yıl evvel de mezarlık kaldırılmış
Konak Tüneli hafriyatında 2013’te Etnografya Müzesi’nin etrafında Yahudilere ilişkin 336 mezar ve 900’den çok insan kemiği bulundu.
Sıhhiye Nizamnamesi (1868) yayımlanana kadar gömüye açık olan mezarlığın bulunduğu arazinin haritasına ulaşan tarih araştırmacısı Dr. Siren Bora, 1842’de 242 dönüm olan maşatlık toprağının imara açıldıktan daha sonra 115 dönüme düştüğünü söylüyor.
Bora’nın verdiği bilgiye nazaran, Osmanlı-Rus Savaşları (1877-1878) daha sonrası İzmir’e iskân edilen muhacirlere mahallî idarenin konut inşasıyla evvel arazi tecavüzleri oldu. 1907 yılında Yahudi Cemaati, mezarlık toprağının bir kısmını 1851’de açılan Gureba-i Müslimin Hastanesi’ne (Cumhuriyet periyodunda Memleket Hastanesi ismini aldı) bağışladı.
Maşatlıkta 1914 yılından daha sonra hızlanan yapılaşma 1919’da Yunan İşgal Kuvvetleri Komiserliği tarafınca da devam ettirildi. İşgal Kuvvetleri Komiserliği, 1921’de mezarlığın resmen naklini kararlaştırdı. Yahudi Cemaati bir dizi teşebbüste olmasına karşın nakil süreci önlenemedi.
Dr. Siren Bora, bugün Etnografya Müzesi’nin yanı sıra Varyant, Arkeoloji Müzesi, Karataş Kız Lisesi, Selimiye Camii, Sarıkamış İlkokulu’nun da üzerinde bulunduğu Yahudi Maşatlığı’ndaki mezarların taşınma sürecinin 1926’ya kadar sürdüğünü belirtti. 2013’te tünel inşaatında bulunan kemikler ise Gürçeşme’deki Musevi Mezarlığı’na nakledildi.